Inleiding In de periode 1900-1903 tot stand gekomen Sanatoriumcomplex voor Zenuwzieken genaamd 'Rhijngeest', nadien vernoemd naar de oprichter van de kliniek Jelgersma, gebouwd naar ontwerp van G.L. Driessen, directeur Publieke Werken te Leiden en uitgevoerd in chaletstijl. Het sanatorium werd gebouwd in opdracht van de gemeente Leiden, die hiervoor het landgoed Rhijngeest met opstallen had aangekocht en al eerder het nabij gelegen landgoed Endegeest had verworven, waarop in 1896-97 het krankzinnigengesticht 'Endegeest' was gerealiseerd. Het complex bestaat uit een kliniek (hoofdgebouw) bestemd voor ca. 80 zenuwlijders uit de middenstandsklasse, een directeur-geneesheerwoning, een klein vrijstaand paviljoe n en een toegangshek en is grotendeels gesitueerd in het noordelijke gedeelte van de reeds onder complex-monumentnummer 451915 beschermde buitenplaats 'Rhijngeest'.

Omschrijving Het complex valt gedeeltelijk binnen de begrenzing van de beschermde buitenplaats Rhijngeest. Het hoofdgebouw, dat met de voorgevel op het park, op het zuiden, is georienteerd, is gelegen even buiten de grens van het beschermde park van Rhijngeest. De directeur-geneesheerwoning, het paviljoen en het toegangshek bevinden zich binnen de beschermde parkaanleg. De woning van de directeur-geneesheer is op enige afstand ten zuidwesten van de kliniek gesitueerd, het paviljoen even ten oosten van de kliniek. De gebouwen zijn opgetrokken in chaletstijl met in de detaillering Jugenstil-invloeden en zijn witgepleisterd of witgeschilderd met rode kleuraccenten onder meer toegepast voor de balkons, vensters, segementbogen en vakwerkstijlen. De situering in een rustige bosrijke omgeving en de chaletstijl geven het complex de uitstraling van een herstellingsoord. Aan de Rhijngeesterstraatweg bevindt zich, over de sloot langs de weg een hekwerk dat de entree naar de kliniek vormt. Het sanatoriumcomplex omvat de volgende onderdelen: 1. HOOFDGEBOUW (kliniek), zie voor de omschrijving bij complexonderdeel met monumentnummer 507758. 2. DIRECTEUR-GENEESHEERWONING, zie voor de omschrijving bij complexonderdeel met monumentnummer 507760. 3. PAVILJOEN, zie voor de omschrijving bij complexonderdeel met monumentnummer 507761, en 4. TOEGANGSHEK, zie voor de omschrijving bij complexonderdeel met monumentnummer 507762. NB De bijgebouwen ten westen van de Jelgersmakliniek zijn van recente datum en vallen buiten de bescherming van het complex.

Waardering Het gaaf bewaard gebleven complex 'Rhijngeest' met bijbehorende directeur-geneesheerwoning, paviljoen en hekwerk is van algemeen belang vanwege de architectuurhistorische en typologische waarden gelegen in de in chaletstijl en Jugendstil opgetrokken sanatoriumgebouwen uit 1900-1903, de cultuurhistorische waarden van het complex, en met name de betekenis van de kliniek voor de sociale en medische geschiedenis als eerste universitietskliniek opgericht op initiatief van de eerste hoogleraar Psychiatrie en Neurologie te Leiden G.J. Jelgersma, de ontwikkeling en geschiedenis van de psychiatrische inrichtingen in Oegstgeest, alsmede vanwege de ensemblewaarden van het complex en de bijzondere situering in het park van Rhijngeest. Het complex heeft inmiddels typologische zeldzaamheidswaarde verkregen.