Omschrijving Complex

Het beschermde complex Moretusbos, ten westen van het dorp Putte is een formeel parkbos met aardwerken en uitzichtpunten dat in de achttiende en negentiende eeuw tot stand werd gebracht door de familie Moretus. Het behoort tot het direct over de landsgrens gelegen kasteel Ravenhof en bestaat uit een parkaanleg (onderdeel 1) en theehuis Gloriëtte (onderdeel 2). De omgrenzing van het complex alsmede de situering van de complexonderdelen staan op de bij de bescherming behorende kaart aangegeven. De landsgrens met België loopt door het park van de buitenplaats: het hoofdhuis met voorplein, koetshuis, een kleine landschappelijke aanleg met vijver en de voormalige moestuin liggen aan de Vlaamse zijde, terwijl het grotere noordelijke deel van het park met het theehuis Gloriette in Nederland ligt. De Vlaamse delen zijn onder de Belgische wet beschermd als monument en dorpsgezicht en staan bekend als kasteel Ravenhof. Het Nederlandse parkdeel wordt Moretusbos genoemd.

Het Moretusbos ligt op de rand van de zogenoemde Brabantse Wal, een lineair- landschapselement van hoge zandgronden lopend van Halsteren bij Kladde langs Bergen op Zoom en Woensdrecht naar Ossendrecht. Putte ligt aan de rand van de wal, op de lagere natte delen. Door de ligging op de landsgrens hebben de verschillende oorlogen zoals de Tachtigjarige Oorlog, de Franse bezetting en de beide Wereldoorlogen invloed gehad op de ontwikkeling van het dorp. Op de plek van kasteel Ravenhof is op kaarten van rond 1400 een hoeve te zien, genoemd hof Steenland. De hoeve kwam in de 15de eeuw in handen van de familie van Immerseel. In 1552 is het verkocht aan Cornelius van Tongerlo die een kasteel liet oprichten. In 1569 wordt 'een steenhuys uyter hoffgracht, opgetrokken voir een speelhuys' vermeld. Na een aantal eigendomswisselingen komt het huis in 1679 in bezit van de welgestelde Antwerpse familie Moretus. Balthazar Moretus III (1646-1696) maakt er zijn buitenverblijf van, dat vanaf 1679 bekend staat als "Moretushof", in de volksmond genaamd "Crayenhof". In 1716 is het beschreven als een toren of centraal gebouw met hoeve en 82 gemeten.

Via Jean Jacques Moretus vererft de 'hoeve met huysungen, schure, thoren ofte speelhuys met de landen, gronden ende allen den toebehoorten' in 1758 over naar diens jongste zoon Jean Joseph Moretus (1727-1806). Deze zorgde voor de grondvorm van het huidige park. J.J. Moretus kocht heidegronden aan en liet deze beplanten en liet zandheuvels afgraven om aardwerken en dreven aan te leggen. De 40 meter hoge Hooge Berg werd ten oosten van Putte aangelegd en met een lange dreef verbonden met de inmiddels op een heuvel gebouwde Gloriette in het parkbos. Op de kaarten van de landmetersfamilie Adan is te zien dat in 1771 het grootste deel van de aardwerken, inclusief de zogenoemde Huzarenberg aan de zuidwesthoek van de Warande gereed was. De op een verhoging gebouwde Gloriette uit 1768 is een opvallend element in het Moretusbos. Kenmerkend is de aandacht voor symmetrie en harmonische maatverhoudingen. In 1782 zijn ook de sterrenbossen ten westen van de Warande en ten oosten van de centrale as gereed. Boven het oostelijke sterrenbos ligt een geschulpt bassin. Direct naast het oostelijke sterrenbos ligt een vierkante tuin met stervormige paden, in het midden een waterkom en aan weerszijden een langgerekt bassin. De centrale as loopt door ten noorden van de Gloriette en heeft een hoekige beëindiging. Ook 'het fort', waarvan het onduidelijk is of het een militaire functie heeft gehad, is in 1782 als aardwerk met gracht afgebeeld.

J.J. Moretus liet zijn bezittingen te Stabroek van ongeveer 260 hectare na aan zijn neef Philippe de Pret (1766-1838). Deze liet het kasteel circa 1810 herbouwen in neo-Lodewijk XV-stijl, dit is het huidige middenrisaliet. In die tijd verkreeg het kasteel de naam "Ravenhof". De aanleg is door hem met name naar het noorden verder uitgebreid en omvat verlenging van de centrale as met boogvormige afsluiting (exedra), toevoeging van een verhoging in het bos en van uitzichtpunt De Geldberg. Op de kadastrale minuut van 1832 zijn alle eerder aangelegde elementen nog aanwezig, met uitzondering van de oostelijke tuinen met bassins. In de negentiende eeuw volgt ook een kleine toevoeging in landschapsstijl aan de formele hoofdstructuur van het parkbos. Op de topografisch Militaire kaart van 1898 is een slingerend pad getekend dat vanuit de Warande langs het Fort en richting de Geldberg loopt. Het zicht op de watergang om het Fort is vrijgemaakt door het opgaand mastbos te kappen (en te vervangen door nieuwe aanplant, zie de topografische kaart van 1910). Verder is te zien dat het zicht op de Gloriette zowel aan noord- als zuidkant vrij gelegen is. Omdat de paden van de sterrenbossen niet consequent zijn ingetekend op de topografische kaarten, is moeilijk te bepalen welke oorspronkelijk paden resteren.

In 1907 stond graaf De Pret het domein af aan graaf Charles (Karel) Moretus Plantin, burgemeester van Stabroek, en laatste bewoner uit de familie Moretus. Hij liet het gebouw vergroten met twee zijvleugels (1911-1920) en vergrootte het grondbezit tot 400 hectare. Het Moretusbos lijkt geen wijzigingen te ondergaan. In 1951 werd het kasteel met 25 hectare van het park beheerd door de paters Assumptionisten, vandaar de benaming "Assumptiehof". De rest van het landgoed werd verdeeld onder de erfgenamen. Sinds 1979 is het huis in bezit van de gemeente Stabroek en sinds 1982 ter beschikking gesteld van culturele verenigingen.

Het Moretusbos kwam in 1980 in bezit van Staatsbosbeheer. Door het jarenlange beheer in handen van twee (door de grens) gescheiden partijen was de ruimtelijke relatie tussen de beide parkdelen tegen het eind van de twintigste eeuw verminderd zichtbaar. Van 1997 tot 1999 is in een gezamenlijk project van de gemeente Stabroek en Woensdrecht met behulp van subsidie van de Europese Unie, de relatie tussen park en kasteel hersteld. De zichtas vanuit het kasteel op de Gloriette is geopend door het verwijderen van rododendrons uit de zichtas en de aanleg van een grasparterre.

Waardering complex

Het Moretusbos is van belang vanwege:

- De ensemblewaarden gevormd door theehuis en parkbos die in dezelfde periode tot stand zijn gekomen en waardoor het achttiende-eeuws ensemble als zodanig beleefd kan worden;

- De hoge architectuurhistorische kwaliteit van beide onderdelen;

- De zeldzaamheid, gaafheid en ouderdom van beide onderdelen;

- Cultuurhistorische waarden: Vanwege de invloed van Antwerpse familie Moretus op de sociaal economische ontwikkeling en de inrichting van het gebied;

- Als onderdeel van de buitenplaats- en landgoederenzone aan de Brabantse Wal.