Inleiding

De in 1898 tot stand gekomen voormalige wielrijschool 'Velox', thans zwembad 'Zuiderbad'. De opdrachtgever tot de bouw van de wielrijschool was W. Vrolijk. De school werd gebouwd naar een ontwerp van de architect J. Ingenohl. Gebouwd in overgangs-architectuur.

De wielrijschool bestond tot 1908. Dankzij een verbouwing in 1911, naar ontwerp van J. Stuyt en E. Verschuijl, kreeg het gebouw in 1912 zijn nieuwe functie als 'Zuiderbad'. Vele delen van het interieur van de zweminrichting zijn goed bewaard gebleven. Tevens beschikt het 'Zuiderbad' nog over beperkte badhuisfaciliteiten. Het geheel laat zich verdelen in een grote NZ-gerichte longitudinaalbouw, een voorgebouw aan de N-zijde en een klein kwartrond hoekgebouw op het NO. Deze drie onderdelen zijn gekoppeld. Laatstgenoemd onderdeel was eerder showroom, lunchroom em rijwielstalling.

De oorspronkelijke hoofdingang werd in 1946 vergroot.

Omschrijving

Op een samengesteld rechthoekig grondplan ontworpen bouwmassa in overwegend oranjekleurige baksteen. Het geheel staat op iets naar voren springende zeer lage gemetselde plint met natuurstenen accenten.

Het gebouw laat zich in drie gekoppelde delen opsplitsen.

De grote NZ-gerichte longitudinaalbouw of hal bevatte de voormalige oefenzaal van de wielrijschool; thans bevat deze de op de vloer van de oefenzaal geplaatste bak van het zwembad. Een trap verbindt de entrée in het voorgebouw met de nu hogergelegen toegang tot het eigenlijke zwembad. De hal wordt gedekt door een zadeldak. Aan de oostzijde wordt het zadeldak onderbroken door de ingestoken zadeldaken van een tweetal opgetrokken en met gevels geaccentueerde traveeën. Op de ZO- hoek van het linkerdakschild een hoge zich verjongende schoorsteen met banden en uitkragende rookmond. Kleine gemetselde schoorsteen op rechterdakschild.

De voorgevel van de hal, deels afgeschermd door het voorgebouw, bestaat uit een stompe puntgevel met negen treden aan weerszijden; de vierde en zevende trede zijn breder dan de overige. Treden zijn schilddakvormig afgesloten. In het midden een hoger opgetrokken geveltopdeel. Geheel aan de bovenzijde een rechthoekige en uitkragende afsluiting op gemetselde zwik met consoles en profiellijst en gemetselde sierlijst. Aan weerszijden van het opgetrokken geveltopdeel een liseen met dekplaat. Onder de zwik een groot spaarveld onder rondboog. Gemetselde tracering met geprofileerde regels en pilasters en natuurstenen kruisstukken. Rondboog omgeven door gemetselde en getande sierlijst. Aan de onderzijde van het spaarveld vulling van decoratief metselwerk in geometrische patronen. Aan de onderzijde van de treden van de trapgevel oplopend gemetseld fries bestaande uit decoratieve driepassen en sierlijst op klossen of geïmiteerde gordingkoppen. Op de hoeken van de gevel een hoekliseen met uitkragende top en dekplaat. Gevelvlak verder met speklagen in gele baksteen en met brede band met siermetselwerk in gele baksteen. Twee kleine vensters aan de linkerzijde.

De negen traveeën brede gevel aan de O-zijde of linkerzijgevel toont twee bouwlagen. Horizontale geleding door in gele baksteen uitgevoerde speklagen. Verticale geleding door tussen de traveeën geplaatste lisenen die met een rechthoekige en gemetselde opbouw met dekplaat door de gootlijst steken. Op het niveau van de begane grond vensters met overwegend kruisvormige roedeverdeling. Gemetselde afgeschuinde onderdorpel. Gemetseld en getand omlopend kader met segmentboog in gele baksteen. Natuurstenen hoekstenen. In oranje en gele baksteen gemetselde vulling van boogtrommel in verschillende geometrische patronen. Op dit niveau eveneens vijf toegangen onder twee- of drieruits bovenlicht. Toegangen hebben verschillende verschijningsvormen. Vensters op het niveau van de verdieping hebben zesraams-tracering in brede en geprofileerde regels en stijlen. Venster geheel links heeft additioneel tuimel- of klapraam. Omlopend kader, segmentbogen, vulling boogtrommels en dorpels als bij venster op het niveau van de begane grond. Gootlijst geaccentueerd met een fries als bij oplopend fries van de voorgevel.

De derde en zevende travee zijn hoger opgetrokken en hebben een topgevel. Deze gevel is spitsboogvormig. Aan weerszijden geflankeerd door de doorloper van de liseen. In deze opbouw een getoogde nis met geprofileerde dorpel. De spitsboogvorm verder onderbroken door een trede met schilddakvormige afsluiting. Geheel boven een rechthoekige afsluiting met dekplaat. In de geveltop oplopende en smalle en getoogde spaarvelden, als een oplopend boogfries. Verder dorpels, natuurstenen accenten en in gele baksteen uitgevoerd siermetselwerk in geometrische patronen.

De Z-gevel of achtergevel bestaat uit een stompe trapgevel met negen treden aan weerszijden; de vierde en zevende trede zijn breder dan de overige. Treden zijn schilddakvormig afgesloten. In het midden een hoger opgetrokken geveltopdeel. Aan weerszijden hiervan het bovenste deel van twee vanaf het maaiveld opgaande lisenen. Bovenste deel met natuurstenen accent en gemetselde uitkraging. Tussen deze topstukken een recht fries als bij oplopend fries van de voorgevel. In het midden van dit fries een rechthoekige bekroning op zwik met console en profiellijst. Getrapt en verdiept gelegen rond spaarveld. Onder de zwik een groot spaarveld onder rondboog. Gemetselde tracering met geprofileerde regels en natuurstenen kruisstukken. Aan de onderzijde van de treden van de trapgevel oplopend gemetseld fries als bij voorgevel. Op de hoeken van de gevel een hoekliseen met uitkragende top met tinne en dekplaten. Op het niveau van de begane grond drie vensters met roedeverdeling. Gemetseld en getand omlopend kader met segmentboog in gele baksteen. Natuurstenen hoekstenen. In oranje en gele baksteen gemetselde vulling van boogtrommel in geometrische patronen. Vensters op het niveau van de verdieping opgebouwd uit twee afzonderlijke vensters met roedeverdeling; tussenliggend een gemetseld deel. Soortgeljke kaders als bij genoemde vensters, nu zonder geometrische patronen in de vulling van de boogtrommels. Gevelvlak verder met speklagen in gele baksteen.

De W-gevel of rechterzijgevel is opgebouwd conform de O-gevel of linkerzijgevel. Bij de W-gevel ontbreken de hoger opgetrokken derde en zevende travee, het fries onder de gootlijst, de geometrische patronen in de gemetselde vulling van de boogtrommels en waarschijnljk het grote aantal toegangsdeuren op het niveau van de begane grond. De houten gevelbeeindiging is recht, met een enkel profiel.

Hetvoorgebouw bevat de hoofdentrée en enkele kantoorruimten. Op een rechthoekig grondplan centraal tegen de voorgevel van de hal geplaatst. Plat dak. De voorgevel toont twee bouwlagen. Op het niveau van de begane grond bevindt zich de toegangspartij in het midden. Recente dubbele openslaande toegangsdeur. Hierboven geleed bovenlicht met vier ruiten. Geprofileerde en bewerkte tracering. Aan weerszijden een getrapt venster met roedeverdeling en matglas. Boven flankerende vensters en bovenlichten van toegangsdeur een segmentboog met tegeltableau in boogtrommel. Voorstelling met golffries en tekst 'Zuiderbad'. Natuurstenen accenten en decoratief gebruik van gele baksteen. Aan weerszijden van de toegangspartij een breed en geleed venster met drie benedenramen en drie bovenlichten met roedeverdeling. Daarboven drie ontlastingsbogen. Decoratief gemetselde vlakken in boogtrommels. Smalle architraaflijst met consoles. Het linkervenster heeft smalle gemetselde stijlen met enkele natuurstenen banden en andersvormige consoles. Aan de linkerzijde een recent toegevoegde toegangsdeur. Op de verdieping een drietal vensters. Vorm en uitvoering overeenkomstig de vensters van de begane grond. De benedenramen en de bovenlichten zijn nu hoger. Het middenvenster heeft twee benedenramen en bovenlichten. Middentravee afgesloten met iets boven de overige gevelbeeindiging uitgekomen stompe puntgevel. Driedelig geprofileerd gemetselde sierlijst boven fries met decoratief metselwerk. Gevelvlak verder met gemetselde sierbanden in gele baksteen. Op de NO-hoek een korte en gedrongen en gemetselde kolonette met kapiteel en console. de O-gevel of linkerzijgevel toont op de verdieping een venster met drie benedenramen en bovenlichten als op de verdieping van de voorgevel. De W-gevel of rechterzijgevel toont op de verdieping twee vensters met drie benedenramen en bovenlichten als op de verdieping van de voorgevel. Op de hoek tussen O-, en N-gevel bevindt zich bij de gootlijst een overhoeks geplaatste kleine 'schijnarkel'. Geprofileerde tromp, gemetselde opbouw met smalle spaarnis met tripartiete beeindiging, rechthoekige verdere opbouw met dekplaat, gebruik van gele en oranje baksteen, alsmede van natuursteen. Op het platte dak op de zuidelijke hoeken van de zijgevels en tegen de voorgevel van de hal geplaatst, twee posten met bewerkte bekroning en gebiljoende hoeken.

Het kleine kwartronde hoekgebouw heeft een plat dak en bestaat uit één bouwlaag. Het bevindt zich in de NO-hoek bij hal en voorgebouw. Centraal een dubbele openslaande houten deur met vensters; boven het kalf twee zesruits

bovenlichten. Aan weerszijden een geknikt en dubbel venster met benedenramen en zesruits bovenlicht. Boven het bovenlicht een smalle architraaf, waarboven in siermetselwerk uitgevoerde boogtrommelvulling onder rondboog. Onderdorpels, speklagen in gele baksteen en een fries met decoratief metselwerk onder eenvoudige geprofileerde gemetselde band onder zeer lage gemetselde borstwering.

Het interieur van het zwembad bevat nog een aantal goed bewaard gebleven onderdelen. Aan de zuidzijde bevindt zich een fontein met stadswapen en tegeldecoratie. Verder houten kleedhokjes aan de badrand en op de balustrades delen van oorspronkelijke hekwerk. Tevens resteert nog de oorspronkelijke ijzeren kapconstructie.

Waardering

Sportgebouw in overgangs-architectuur van algemeen belang vanwege zijn architectuur- en cultuurhistorische en zeldzame typologische waarde. Interieur is karakteristieken geeft goed beeld van een zweminrichting uit het begin van deze eeuw. Hoofdvorm en detaillering zij redelijk goed bewaard gebleven.