Inleiding

Het waterstaatkundig complex Ezumazijl dat aan de dijk ligt, bestaat uit vier objecten, te weten de SLUIS, een GEMAAL, een OPHAALBRUG en een BEDIENINGSGEBOUW. Oorspronkelijk maakte ook een houten loods uit omstreeks 1931 deel uit van het complex. Deze is begin 1996 echter door brand verwoest. Het complex is genoemd naar de legendarische Eson-stad. Een gedenksteen uit 1827 in de kelder van het gemaal vermeldt: "De historieschrijver en de alhier gevonden Antiquiteiten getuigen dat alhier die Renomeerde Eezens stad soude gelegen hebben, waarvan de buurschap als nog de naam heeft behouden van Eezensburen (...)'. Behalve in een laat-16de-eeuws handschrift komt de stad in geen enkele andere bron voor en zou er sprake zijn van een mystificatie of verwarring met een sterkte aan de monding van de Zuider Ee. De Zuider Ee mondde vanouds in de Lauwerszee. In 1671 is deze afwatering door nieuwe spuisluizen geregeld. Deze sluizen zijn nadien gewijzigd in schutsluizen. Uit de 19de eeuw dateren enkele gedenkstenen die herinneren aan herstellingen die plaatsvonden aan de sluis in de jaren 1827 (waarop men nog spreekt van de 'zijl'), 1854 (toen de grote en kleine vloeddeuren en tevens de ebdeuren gedeeltelijk werden hersteld), 1879 en in 1910 (toen een betonnen vloer werd aangelegd). Uit een tekening van de bestaande situatie van het complex aan de sluiskom, die zich bevindt in het archief van het Zeewerend Waterschap de Contributie Zeedijken van Oostdongeradeel en die vóór 1912 is te dateren, blijkt dat de groepering van de gebouwen een heel andere was.

De huidige sluis is volgens de gedenksteen 'VOOR DE NAKOMELINGEN' in de sluismuur, gebouwd in 1931 onder leiding van de polderopzichter W.D. Booijenga te Metslawier. Het ligt voor de hand dat de bouw van het gemaal en de daarmee gepaard gaande wijziging van de sluis, de bouw van de (inmiddels afgebrande) droogloods, en van het bedieningshuisje in dezelfde periode hebben plaats gevonden en dat alle door de polderopzichter W.D. Booijenga zijn ontworpen.

Alleen voor de sluis is dit met zekerheid vast te stellen door het opschrift van de gedenksteen. De gebouwen zijn in de detaillering beïnvloed door de Interbellum-architectuur.

Het bedieningsgebouw of sluiswachtersgebouw op de dijk is op grond van de stijlkenmerken zijn gebouwd ten tijde van de verbouw van de sluis. Het is mogelijk dat het gebouwtje niet gelijktijdig met de sluis is gerealiseerd, daar er zich in het archief van het zeewerend waterschap De Contributie Zeedijken Oostdongeradeel een afzonderlijke bouwtekening bevindt.

Het gemaal heeft een functionele indeling: het grote middendeel, de eigenlijke machinekamer, heeft aan de ene zijde een entree met kantoorruimte en een archiefruimte eronder en aan de andere zijde een behuizing voor de transformator en een kleine werkplaats. Het gemaal heeft een ondergrondse uitstortkoker, die uitmondt in de schutkolk. Op de sluismuren en op de terreingrens van het gemaal en de openbare weg werd een terreinscheiding geplaatst van ijzeren buizen op en tussen gemetselde stijlen, die zijn afgedekt met een granieten zerksteen, die alle elementen van het complex eveneens tot een eenheid smeedt. Sinds de afsluiting van de Lauwerszee in 1979 ligt de sluis in de tweede linie van de zeewering.

De ijzeren ophaalbrug over de schutkolk dateert volgens een plaquette in de hameipoort uit 1901.

Van ondergeschikt belang vanwege de geringe autonome architectonische waarde is de sluiswachterswoning uit 1941, volgens de uitvoerige gedenksteen gebouwd "naar ontwerp en onder toezicht van den polderopzichter P. Feddema", in de trant van de Delftse School. Het gebouw verving een oudere sluiswachterswoning uit 1883 op hetzelfde perceel. Van ondergeschikt belang wegens gering architectonische waarde is eveneens het boothuis van het boezemwaterschap aan de insteekhaven bij de sluiswachterswoning.

Waardering

Het complex Ezumazijl is van algemene cultuurhistorische en architectuurhistorische waarde:

- als bijzondere uitdrukking van de bestuurlijke ontwikkeling, in het bijzonder de geschiedenis van de polderwaterschappen in Oost- en Westdongeradeel,

- vanwege de historisch-ruimtelijke samenhang tussen en functionele groepering van de gebouwen aan de sluiskom,

- vanwege de bijzondere betekenis van elk object als functioneel onderdeel van het historische complex Ezumazijl,

- vanwege de redelijke tot hoge mate van gaafheid van zowel het exterieur als het interieur van de objecten,

- vanwege de grote mate van stilistische eenheid van de onderdelen van het complex,

- vanwege de hoge mate van visuele gaafheid van het complex Ezumazijl.