Inleiding

VERENIGINGSGEBOUW Het Volkshuis is ontworpen door Willem Cornelis Mulder (1850-1920) in de stijl van de Overgangsarchitectuur met Art Nouveau en Berlagiaanse stijlelementen. Het gebouw werd in 1899 voltooid in opdracht van 'Stichting Het Volkshuis', die in 1897 was opgericht op initiatief van drie hoogleraren van de Leidse Juridische faculteit. Doelstelling van de stichting was "de verhoging van ontwikkeling, beschaving en levensgeluk onder de arbeidende en daarmee gelijk gestelde klassen in Leiden". Het Volkshuis was één van de eerste instellingen in Nederland die het clubhuiswerk invoerde. Daarmee werd een basis gelegd voor het sociaal-culturele vormingswerk. Het secretariaat van de in 1917 in leiden opgerichte Stijlgroep was van 1917 tot 1919 gevestigd in het Volkshuis.

Het gebouw bestaat uit twee bouwlichamen die op de begane grond met elkaar zijn verbonden. In het deel dat grenst aan de Apothekersdijk, bevinden zich de ruimtes waar cursussen en voorstellingen werden gegeven. In het deel aan de Haarlemmerstraat bevinden zich op de begane grond winkels en op de verdiepingen woningen. Het Volkshuis maakt deel uit van het beschermd stadsgezicht.

Tijdens een verbouwing in de periode 1987-1995 is zowel het interieur van het deel aan de Apothekersdijk als dat aan de Haarlemmerstraat gewijzigd. Aan de buitenkant is dit slechts te zien aan de toegevoegde rolstoelopgang aan de Apothekersdijk en de dakvensters in het dak aan de Haarlemmerstraat. Verder is het balkonhek van de erker aan de Apothekersdijk verdwenen. Inwendig zijn de woningen boven de winkels aan de Haarlemmerstraat veranderd in appartementen. De keukens en kamers achter de winkels zijn bij de winkels getrokken. Een groot deel van het interieur aan de Apothekersdijk is gemoderniseerd. In de verkeersruimten en de grote zaal zijn nog oorspronkelijke elementen bewaard gebleven.

Omschrijving

Het volkshuis bestaat uit twee evenwijdige langgerekte bouwlichamen die op de begane grond aan de lange kanten met elkaar zijn verbonden. De delen zijn boven een hardstenen plint in rode verblendsteen opgetrokken over drie bouwlagen onder afgeknotte zadeldaken met overstekende goten op klampen.

Aan de Apothekersdijk is het dak gedekt met leien in Maasdekking, aan de Haarlemmerstraat met rode bouletpannen. In contrast met de rode baksteen zijn de waterdorpels, aanzetstenen, lateien, deklijsten, balustrades uitgevoerd in hardsteen. Het onregelmatige karakter van de gevels is versterkt door het gebruik van risalieten, geveltoppen en torentjes die door de goot heen breken, erkers en balkons. De rechtgesloten vensters met meerruits bovenlichten onder hardstenen lateien zijn verschillend van maat.

Boven de lateien gemetselde segmentbogen. Ook vensters onder rondbogen en segmentbogen. In de gevel aan de Apothekersdijk (zuid) zijn een groot aantal vensters gekoppeld door een hardstenen middenstijl, waardoor kruisvensters ontstaan. Aan de Apothekersdijk twee ingangen. Eén onder een rondboog, één in een rondboogvormig portiek. Aan de Haarlemmerstraat (noord) één ingang in een rondboogvormig portiek tussen etalagepuien. Onder de rondboog en in de ingangsportieken: dubbele houten paneeldeuren met ruitjes, dievenijzers en rondboogvormige bovenlichten met geslepen glas en een roedenverdeling.

Geheel links in de gevel aan de Apothekersdijk (zuid) bevindt het ingangsportiek zich in een torenachtig risaliet onder een tentdak met piron. De twee vensterassen rechts daarvan liggen terug onder segmentbogen, met lichte hoefijzerbogen rond de bovenlichten op de tweede verdieping. Midden in de dubbele vensteras daarnaast een driezijdige erker met een hardstenen bodem.

Op de tweede verdieping rondboogvensters. Daarboven een hoger opgetrokken tuitgevel waarin een drielicht met hardstenen zuiltjes. Hardstenen ezelsruggen als dekstenen. De meest rechtse vensteras is ver teruggerooid. Op de begane grond een ingangsportiek. De tweede verdieping ligt verder terug waardoor op de eerste verdieping een balkon met hardstenen balustrade ontstaat. Deze vensteras is plat gedekt. In de eindgevel van het afgeknotte zadeldak een rondboogvormig tweelicht onder een segmentboog. Op de hoeken uitstekende lisenen met hardstenen dekstenen.

De gevel aan de Haarlemmerstraat (noord) is geleed door lisenen die de etalagepuien van elkaar scheiden. Boven de vier rechter etalagepuien drie vensterassen. Links daarvan het ingangsportiek in een torenachtig risaliet.

Geheel links een etalagepui onder twee vensterassen. Een hardstenen waterlijst tussen de etalagepuien en vensters. De torenachtige risaliet in de tweede as en de geveltop boven de vierde as van links zijn identiek aan die aan de Apothekersdijk.

De lisenen zijn op de begane grond uitgevoerd in hardsteen en afgesloten door een halve ezelsrug. De daarboven gemetselde delen eindigen boven de goot in hardstenen ezelsruggen. Enkele speklagen in de lisenen. In twee lisenen zijn vergaarbakken met hardstenen uilenkoppen verwerkt, waarop de regenwaterafvoer aansluit.

De etalagepuien zijn opgebouwd uit een glasdeur tussen twee etalages, onder een groot meerruits bovenlicht met geslepen glas. Aan weerszijden afgesnoten muurdammen van rode porfier, erboven een segmentboog van gele verblendsteen. De plint onder de etalageruiten is afgeschuind.

Het ingangsportiek is omlijst door hardstenen pilasters met gestileerde kapitelen en diamantkoppen. Daarboven een segmentboog met de inscriptie 'Volkshuis'.

De portiek met een hardstenen vloer is afgesloten door een tweevleugelig hek, waarboven smeedijzeren bloemen en een lantaarn. Boven de portiek samengestelde segmentboogvensters. Geheel links op de tweede verdieping vensters onder segmentbogen op penanten. In de vierde geleding een rechthoekige erker met daarop een uitkragend balkonhekje en daarboven een segmentboogvenster. Geheel rechts een vierkante torenopbouw onder een tentdak met leien en piron, met aan weerszijden een hardstenen balustrade.

Interieur In het deel aan de Apothekersdijk zijn met name in het trappenhuis, de gangen en de grote zaal oorspronkelijke elementen bewaard gebleven. In het trappenhuis onder meer: zandstenen kolommen met afgesnoten hoeken en gestileerde sokkels en kapitelen; smeedijzeren traphekken en gepleisterde wanden met schijnvoegen in zandstenen lijsten met segmentbogen. Op de eerste verdieping nog een ingebouwde servieskast. Op de gangen paneeldeuren in oorspronkelijke deurposten, met op de begane grond een hardstenen vloer. In de hal achter de ingang aan de Haarlemmerstraat lijstwerk op het plafond. Op de eerste en tweede verdieping de grote zaal. De ingang van de zaal op de eerste verdieping, de ingang van de balkons op de tweede. In de zaal betimmeringen met panelen waarin segmentbogen, een cassetteplafond, de parketvloer, het podium, de balkons op gietijzeren zuilen.

Van de oorspronkelijke indeling aan de Haarlemmerstraat (winkel met daarachter winkelkamer en keuken op de begane grond - kamers en slaapkamers op de verdiepingen erboven) zijn alleen elementen in de hal en gangen overgebleven: onder andere stucplafonds, trapleuningen en de natuurstenen trappen.

Waardering

Verenigingsgebouw Het Volkshuis is van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische waarde wegens de rol die het volkshuis heeft gespeeld in de sociaal-culturele ontwikkeling van arbeiders en andere minder bemiddelde burgers aan het eind van de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw.

Het pand is tevens van algemeen belang vanwege de architectuurhistorische waarde wegens de Overgangsarchitectuur met Berlagiaanse en Art Nouveau elementen en als kenmerkend ontwerp in het veelzijdige oeuvre van W.C. Mulder.

Dankzij de belangrijke rol die het pand speelt in zowel de gevelwand aan de Apothekersdijk als de zuidelijke gevelwand van de Haarlemmerstraat, is het pand ook stedebouwkundig gezien van grote betekenis.

Het exterieur en delen van het interieur zijn nog relatief gaaf tot bijzonder gaaf.