Inleiding

De RENTENIERSWONING met aangebouwd KOETSHUIS aan de Seerp van Galemawei 13 ligt in de kern van het terpdorp Mantgum, ten westen van de kerk en de voormalige school, in het rechter deel van een ruime rechthoekige kavel. Aan de voorzijde wordt de kavel begrensd door een gietijzeren HEK. De woning is in de periode 1870-1880 gebouwd in eclectische stijl, wellicht naar ontwerp van W.A. de Rapper te Arum (vergelijk de eveneens van rijkswege beschermde woning te Jellum, Hegedyk 21) of van F. Swart (op grond van de aanbestedingsadvertentie in de Leeuwarder Courant in 1877 voor een 'huizinge met wagenhuis'). De Seerp van Galemawei vormt het westelijke deel van de doorgaande weg die van oudsher centraal door het terpdorp loopt. Aan deze weg zijn vanaf 1840 statige huizen op ruime kavels voor rijke burgers en rentenierende boeren gebouwd, een uitzondering op dit type bouwwerk is echter de voormalige boerderij Van Galemawei nr. 11 (waarvan thans alleen nog het woongedeelte resteert). Visueel, typologisch en stilistisch behoort Van Galemawei 13 tot een groep van vergelijkbare bouwwerken die in dezelfde tijd zijn gerealiseerd (van Galemawei nr. 11, 15, 2, 4, 6 en 8) en een eenheid vormen. Dit stuk van de Van Galemawei valt binnen het beschermd dorpsgezicht. Hoewel de genoemde woningen zowel wat exterieur als wat interieur betreft op onderdelen niet meer geheel gaaf zijn, zijn de voorgevels en een aantal zij- en achtergevels in grote mate nog origineel. Visueel en structureel zijn de woningen - samen met het straatprofiel, de bomen en de hekken - bepalend voor het aanzicht van Mantgum. Zij benadrukken de grote cultuurhistorische waarde van zowel dit deel van het beschermde gezicht van Mantgum als van het gehele dorp.

Dit geldt in het bijzonder voor de onderhavige rentenierswoning op nr. 13,
die onlangs gedeeltelijk is gerestaureerd. Bij deze werkzaamheden is een
aantal elementen in de originele staat teruggebracht. Verdere verstoringen
aan deze woningen zouden het aanzicht van de straat en dus van het beschermd gezicht ingrijpend aantasten. Dit gegeven, gepaard aan de grote
cultuurhistorische waarde van de dorpsstructuur in samenhang met de
historisch waardevolle bebouwing, rechtvaardigt bescherming van rijkswege
van zowel de onderhavige rentenierswoning nr. 13, als de woningen met de
nrs. 11, 15, 4 en 8.

Omschrijving

De rentenierswoning met koetshuis heeft een rechthoekige plattegrond, met
aan de oostzijde aangebouwd koetshuis. De WONING staat op rechter zuidelijk deel van een ruime kavel, die wordt begrensd door een gietijzeren HEK, is opgetrokken uit bruine baksteen op natuurstenen plint (aan voorzijde) en wordt gedekt door een schilddak -met twee hoge schoorstenen met
schoorsteenborden- van zwart geglazuurde Friese pannen. Onderlangs het dak loopt een geprofileerde kroonlijst met, aan de voorzijde, vier horizontale
spiegelvlakken. De symmetrisch ingedeelde voorgevel met middenrisaliet is op de hoeken afgezet door pilasters met spiegelvlakken. Het middenrisaliet,
eveneens afgezet door pilasters met spiegelvlakken, loopt door in een grote
dakkapel (kajuit) met een geprofileerde timpaan-achtige afsluiting met
akroteria. In het middenrisaliet bevindt zich, onder een portiek met
stuc-omlijsting, de houten voordeur. Hierboven bevindt zich een balkon op
consoles met openslaande deuren en ijzeren borstwering. Aan weerszijden van het middenrisaliet zijn twee T-vensters geplaatst met erboven een
gepleisterde wenkbrauw-decoratie. In de westelijke zijgevel zit een
T-venster. De achtergevel van de woning is ingrijpend verbouwd. In het
INTERIEUR is een aantal originele elementen aanwezig, een aantal is
teruggebracht in de oorspronkelijke staat.

Tegen de oostelijke zijgevel, met T-venster, staat het KOETSHUIS dat is
opgetrokken uit bruine baksteen opgetrokken en wordt gedekt door een
zadeldak. Aan de voorzijde onder de houten windveer een houten inrijdeur met in het rechthoekige bovenlicht, omlijst door een gietijzeren plaatje, een
paard. Aan de achterzijde bevond zich de thans nog voor een deel nog
herkenbare paardenstal. Hier zijn de houten boxwanden en kolommen nog
aanwezig. In de hoge achtergevel en de zijgevels van het koetshuis zijn
respectievelijk een houten deur en een meerruits stalraam geplaatst.

Waardering

De voormalige rentenierswoning aan de Seerp van Galemawei 13, gebouwd rond 1870 in eclectische stijl is van algemeen cultuurhistorisch en
architectuurhistorisch belang:
- als bijzondere uitdrukking van een sociaal-culturele ontwikkeling;
- vanwege het evenwichtige en kwalitatief hoogwaardige oorspronkelijke
ontwerp;
- vanwege de ornamentiek en het materiaalgebruik;
- als essentieel onderdeel van een groter geheel binnen het beschermd
dorpsgezicht, dat cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en
stedenbouwkundig van nationaal belang is;
- vanwege de situering binnen het beschermd dorpsgezicht, verbonden met de ontwikkeling en uitbreiding van de streek en het dorp;
- voor het aanzien van de streek en het gehele dorp;
- vanwege de historisch-ruimtelijke relatie met de ontwikkeling van de
structuur van het dorp;
- vanwege de historische relatie met de bestuurlijke ontwikkeling van de
streek;
- vanwege de in grote mate aanwezige architectonische gaafheid van het
exterieur;
- in relatie tot de visuele en structurele gaafheid van het beschermd
dorpsgezicht.