Inleiding

In 1918 is het plan tot afsluiten en gedeeltelijk inpolderen van de Zuiderzee, het geesteskind van de toenmalige minister van waterstaat dr. ir. C. Lely, door het kabinet aangenomen. De aanleg van de Afsluitdijk had echter tot gevolg dat de Vesting van Holland en de marinebasis in Den Helder onder directe bedreiging kwamen in geval van een invasie. Een tweede gevolg was, dat indien de invaller de sluizen in handen kreeg het eenvoudig was om de Hollandse waterlinie af te tappen. Van meet af aan is derhalve de verdediging van de Afsluitdijk een aandachtspunt geweest bij de planvorming. De Eerste Wereldoorlog had geleerd dat de verdediging niet door één enkel fort moest gebeuren maar door middel van de spreiding van diverse verdedigingselementen. Het uiteindelijke defensieplan voorzag in een opvangstelling, de Wonsstelling, voor de Afsluitdijk, een stelling op Kornwerderzand ter verdediging van de uitwateringssluizen en een stelling bij de sluizen van Den Oever. De Wonsstelling beschreef de halve cirkel: Zurich, Wons, Makkum. De stelling bij Kornwerderzand had één linie voor en een tweede achter de spuisluizen. Bij Den Oever lag één linie direct voor de spuisluizen. Het voorlopig ontwerp van de te bouwen kazematten kwam in 1928 gereed, echter door tal van wijzigingen lag het definitieve plan pas in mei 1931 gereed. Meteen hierop werd begonnen met de uitvoering het project werd in 1936 afgerond.

De Lorentzsluizen, bestaande uit spuisluizen en schutsluizen, liggen 4 km uit de Friese kust omdat hier de beste locatie was voor het bouwen van een spuisluis. Kornwerderzand is een werkeiland dat voor de bouw van de sluizen was aangelegd. De gekozen strategie, mocht er een vijandelijke inval komen, was als volgt: de vijand op de dijk te laten komen en hem daar bestoken. Er zijn 17 KAZEMATTEN, 10 in de eerste, 7 in de tweede linie, en bovendien werden er vijf ondergrondse AGGREGAATGEBOUWTJES gebouwd, verdeeld over de twee linies. De Duitsers hebben hier in 1943 nog drie BUNKERS en ANTI-TANK-VERSPERRINGEN en twee OPEN STELLINGEN voor luchtdoelartillerie aan toegevoegd. Bij het ontwerp van de kazematten is er vanuit gegaan dat ze van alle zijden artillerie-vuur konden verwachten waarbij dit het minst waarschijnlijk was uit zuid-westelijke richting. Derhalve waren de toegangen aan zuidwestzijde en de vuurmonden in noord-oostelijke of flankerende richting opgesteld. Vanwege de weerloosheid van de kazematten tegen bombardementen of beschietingen met ver dragende artillerie werd gekozen voor een grote passieve sterkte door het toepassen van een zware dekking, uitgevoerd in gewapend beton. De bovendekking is 2 meter. De muren kregen afhankelijk van hun belangrijkheid en trefbaarheid een dikte van 2,5 tot 3 meter; de binnenmuren kregen, zover zij via schietgaten trefbaar waren, een dikte van 1,5 meter; de overige wanden waren 1 meter dik. De rechthoekige kazematten hebben afgeronde hoeken en boven de ingang zijn in een betonnen tableau het nummer van de Kazemat en het bouwjaar aangebracht. Het plafond binnen de kazematten werd gevormd door een verloren kist van djatihout dat, in geval van vallend puin ten gevolge van beschietingen, extra bescherming moest bieden. Alle stalen onderdelen in de kazematten zijn met een brandwerende coating bedekt. De communicatie binnen de kazemat gebeurde middels pijpen, tussen de kazematten bestonden er telefoonverbindingen. Er waren in verband met de sterkte van de dijk geen ondergrondse verbindingen, maar de kazematten lagen in een stelsel van loopgraven. Alle strategische kazematten waren voorzien van een periscoop en een enkele had een pantserstalen observatiekoepel, vervaardigd door de Nederlandsche Staalfabrieken DEMKA in Utrecht.

De stelling bestond uit de volgende onderdelen:

Eerste linie, noord-oostzijde: Kazemat I op het eind van de havendam, mitrailleurkazemat; tankversperringen aan het eind van de havendam, gevolgd door een Duitse bunker; Kazemat II, kanonkazemat; Kazemat III onder het brugwachtersgebouw, aggregaatkazemat.

Eerste linie, zuid-oostzijde: Kazemat IV, commandopost en mitrailleur kazemat; duitse bunker; aggregaatgebouwtjes A,B,C; open opstelling voor luchtdoelgeschut; Kazemat V ter plaatse van de voorhaven, mitrailleurkazemat; Kazemat VI, ter plaatse van de schutsluizen in de as van de dijk lopend vanaf Friesland, kanonkazemat met daarnaast Kazemat VII, zoeklichtkazemat; Kazemat VIII op het eind van de meest oostelijke havendam, mitrailleurkazemat; Kazemat IX, op het eind van de westelijke havendam, mitrailleurkazemat. Tweede linie, noord-westzijde: Kazemat X, mitrailleurkazemat; Kazemat XII, mitrailleurkazemat; Kazemat XIV, remise voor luchtdoelgeschut; Kazemat XVI, mitrailleurkazemat; aggregaatgebouwtje D; Duitse stelling voor lichte luchtdoel-artillerie; tankversperring op de dijk achter de tweede linie. De Duitse straalzender-kazemat stamt uit de periode van de Koude Oorlog en valt derhalve buiten de bescherming van rijkswege.

Tweede linie, zuid-westzijde: Kazemat XI, mitrailleurkazemat: Kazemat XIII, mitrailleurkazemat; Kazemat XVII, remise voor luchtdoelgeschut aggregaatgebouwtje E. De hiergelegen Duitse bunker is tijdens de bevrijding zwaar beschadigd en valt derhalve buiten de bescherming van rijkswege.