Inleiding

Complex ARBEIDERSWONINGEN van het hof-type, bestaande uit een half-open hoge buitenring en een half-open lage binnenring om een plein, met in totaal 213 arbeiderswoningen, drie (voormalige) winkels en een (voormalige) werkplaats, die verdeeld zijn over 8 woonblokken:

1. Rietgrachtstraat 53-111, westelijke woonblok van de buitenring met beneden- en bovenwoningen;

2. Rietgrachtstraat 113-125, Broekstraat 1;3, zuidwestelijke woonblokje van de buitenring met (voormalige) winkels, werkplaats en beneden- en bovenwoningen;

3. Broekstraat 3a-111, zuidelijke woonblok van de buitenring met beneden- en bovenwoningen;

4. Van Oldenbarneveldtstraat 28-88, Broekstraat 113, B.P. van Verschuerstraat 104, oostelijke woonblok van de buitenring met beneden- en bovenwoningen;

5. B.P. van Verschuerstraat 2-102, Rietgrachtstraat 51, noordelijke woonblok van de buitenring met beneden- en bovenwoningen en een winkel (thans cafetaria);

6. Van Verschuerplein 1-15 en 2-16, westelijke rij eengezinswoningen met twee bovenwoningen van de binnenring;

7. Van Verschuerplein 17-39, noordelijke rij eengezinswoningen van de binnenring;

8. Van Verschuerplein 18-40, zuidelijke rij eengezinswoningen van de binnenring.

Het woningbouwcomplex is in 1911-1913 gebouwd in opdracht van de Arnhemse woningbouwvereniging "VOLKSHUISVESTING", naar ontwerp van het architectenbureau DE ROOS & OVEREYNDER en een stedebouwkundig plan van ir SCHAAP.

De woningbouwvereniging "VOLKSHUISVESTING" werd in februari 1908 opgericht door enkele Arnhemse raadsleden en in hetzelfde jaar bij KB toegelaten als vereniging in de zin van de Woningwet.

J.H. DE ROOS (1875-1942) en W.F. OVEREYNDER (1875-1941) werden opgeleid aan de Academie voor Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam. Als compagnons realiseerden zij een groot aantal projecten in de Maasstad, waaronder het stadiongebouw "Het Kasteel" (1916), woningen voor het tuindorp Vreewijk (1916-1919), de Mathenesserhof (1926) en diverse bedrijfskantoren. In opdracht van de woningbouwvereniging "Volkshuisvesting" ontwierp het architectenbureau De Roos & Overeynder de eerste woningwetbouw-complexen in Arnhem: 115 arbeiderswoningen in de Mussenbuurt (1910-1911), 214 arbeiderswoningen met drie winkeltjes in de Verschuerbuurt (1911-1913), 154 woningen in de wijk Klarendal (1918-1922) en 172 woningen met enkele winkeltjes en werkplaatsen in de Kapelwijk (1930, i.s.m. Schulte Nordholt).

Ir W.F.C. SCHAAP (1870-1933) trad na zijn studie aan Polytechnische School in Delft in 1897 in dienst bij Gemeentewerken te Arnhem, alwaar hij in 1899 werd benoemd tot adjunct-directeur en in 1900 tot directeur als opvolger van ir J.W.C. Tellegen. In deze functie was hij (mede) verantwoordelijk voor de aanleg van het industrieterrein 't Broek, het tramnet en de uitbreidingsplannen Mussenberg (1910), Verschuerbuurt (1911), Talmaplein (1916) en Geitenkamp (1919). Vanaf 1920 werkte hij in zijn eigen Ingenieurs- en Architectenbureau aan diverse Arnhemse projecten, zoals de woningbouwcomplexen Druckerplein en Korhoenplein in de Geitenkamp, het winkelmagazijn Voss in de Rijnstraat en het woningbouwcomplex "De Middenstandswoning" tussen de Sickesz- en Pontanuslaan. Uit zijn toelichting op het Plan van Uitbreiding 1904 blijkt dat Schaap goed op de hoogte was van de laatste ontwikkelingen in de moderne stedebouw, waarin naast een esthetische visie (C. Sitte), civiel-technische (J. Stübben) en sociale aspecten (E. Howard) een rol spelen.

De architectuur van de Verschuerbuurt wordt gekenmerkt door traditionele hoofdvormen en materialen, zoals gesloten bakstenen gevels, steil hellende pannen daken, houten kozijnen met schuiframen (oorspronkelijk met roedenverdeling), topgevels, rondboogpoorten en benadrukte ingangspartijen. De beschoten topgevels aan de voorzijde en de dakoverstekken op schoren en muurstijlen aan de achterzijde verwijzen naar chaletstijl-invloeden. De tableaus van terracotta in de voorgevels zijn afkomstig van de aardewerkfabrikant W.C. BROUWER.

De Verschuerbuurt bevindt zich ten zuidoosten van het stadscentrum, direct buiten de singels en nabij het industriegebied 't Broek dat vanaf ca. 1915 tot ontwikkeling werd gebracht. Het terrein, dat in 1907 door de gemeente werd opgehoogd (voormalige Binnenvisschersweide), kreeg een verkavelingsplan in de vorm van een half-open hof met een hoge bebouwingsdichtheid.

De Verschuerbuurt is een bijzonder half-open bouwblok, dat bestaat uit een hoge buitenring met beneden- en bovenwoningen en een lage binnenring met rijen eengezinswoningen rondom een plein. Kenmerkend zijn de kleine hoekverdraaiingen, het verspringen van straat-assen, de poorten, de inspringende hoeken en de oase van rust op het semi-openbare centrale plein. De tuintjes aan de voor- en achterzijde worden omheind door oorspronkelijke lage smeedijzeren hekwerken en/of ligusterhagen. Het principe van de half-open hofbouw is in Nederland meerdere malen nagevolgd, zoals in de bekende "Zaanhof" in Amsterdam-Spaarndammerbuurt (H.J.M. Walenkamp, 1918-1919).

De in de achtertuinen gesitueerde moderne schuurtjes en het buurthuis vallen niet onder de bescherming, evenals het tot wooneenheden verbouwde schoolgebouw met aangrenzende moderne woningen aan de oostzijde van het binnenplein. Bij de recent uitgevoerde renovatie van het complex zijn de interieurs gemoderniseerd. De architectonische karakteristieken van het exterieur, de hoofdvormen en de stedebouwkundige opzet zijn nagenoeg ongeschonden gebleven.

Waardering

Complex ARBEIDERSWONINGEN van het type hofbouw uit 1911-1913, bestaande uit 214 arbeiderswoningen en drie (voormalige) winkels.

- Van architectuurhistorische waarde als goed en gaaf voorbeeld van een complex arbeiderswoningen met een traditionele hoofdopzet en architectuur met een zorgvuldige detaillering. De hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp komen tot uitdrukking in de gave verhoudingen, het goede kleur- en materiaalgebruik en de spaarzame ornamentiek in houtsnijwerk (chaletstijl-invloeden) en terracotta tableaus. Als zodanig is het complex een goed voorbeeld van het werk van de architect J.H. DE ROOS (1875-1942) en W.F. OVEREYNDER (1875-1941) en van bijzondere betekenis voor het oeuvre van dit architectenbureau. Het complex heeft zeldzaamheidswaarde vanwege de architectonische kwaliteit en relatieve gaafheid in het exterieur.

- Van stedebouwkundige waarde als goed en gaaf voorbeeld van een complex arbeiderswoningen dat is opgezet volgens het principe van de half-open hofbouw met een hoge buitenring en een lage binnenring rondom een plein. Het concept van de hof kwam met de opkomst van de moderne stedebouw rond de eeuwwisseling, opnieuw in de belangstelling. De Verschuerbuurt is als vroeg voorbeeld in Nederland van dit type van belang voor het zichtbaar houden van het werk van directeur Gemeentewerken ir W.F.C. SCHAAP (1870-1933). Voorts is het complex van bijzondere betekenis vanwege de verschijningsvorm (geslotenheid, hoge bebouwingsdichtheid) in relatie met de situering dicht bij het gelijktijdig tot ontwikkeling gebrachte industriegebied 't Broek en het oude stadscentrum.

- Van cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van de vooruitstrevende situatie in Arnhem op het gebied van de volkshuisvesting, welke verbonden is met de Woningwet van 1902 (aandacht voor de volkshuisvesting, ontstaan van woningbouwverenigingen) en bekendheid met de buitenlandse moderne stedebouwkundige visies. Als vroege uitdrukking van een typologische ontwikkeling in de rangschikking van arbeiderswoningen (hofbouw) heeft het complex tevens enige innovatieve waarde.