Inleiding

De HOLLANDERWIJK is een COMPLEX VAN 177 VOLKSWONINGEN: Hollanderdijk 50-70 (doorlopend genummerd), Nieuwe Hollanderdijk 2-8 (even), Wijnhornsterstraat (doorlopend genummerd), Van Blomstraat 1-7 (oneven), Hollanderstraat 1-23 (oneven) en 2-30 (even), Halbertsmastraat 1-39 (oneven) en 2-22 (even), Starterstraat 1-27 (oneven) en 2-24 (even), Van Harenstraat 1-19 (oneven) en 2-18 (even), Waling Dijkstrastraat 1-19 (oneven) en 2-16 (even), Winsemiusstraat 1-13 (oneven) en 2-12 (even).

De Hollanderwijk in 1915 in opdracht van de Woningvereeniging Leeuwarden naar ontwerp van Willem Cornelis de Groot in Overgangsstijl gebouwd. Na het voltooien van een eerste complex van 73 (later uitgebreid met 7 stuks) arbeiderswoningen, de Oud-Indische buurt, en een tweede complex van 107 woningen, de Saskiabuurt, kocht de vereniging in 1912 ten zuiden van het spoorwegemplacement een wigvormig stuk grond van bijna 3 ha aan om aan de vraag naar goede arbeiderswoningen te kunnen voldoen. In een eerste ontwerp vulde de architect het gebied maximaal met 201 woningen in veertien uniforme noord-zuid gerichte bouwstroken. De inspecteur van de volksgezondheid maakte bezwaar tegen de rigide aanpak en het volgend ontwerp is zowel stedenbouwkundig als architectonisch veel levendiger: de 177 woningen kwamen toen aan straatjes te liggen die door een diagonale en tot twee maal toe buigende ontsluitingsstraat, de Hollanderstraat, worden doorbroken. De stedenbouwkundige aanpak werd aanleiding om ook de architectuur te variëren. De 139 standaardwoningen (met kleine variaties) zijn als tussenwoningen in de stroken geplaatst; de 38 grotere woningen (waarvan twee winkelhuizen) met sterk gevarieerde plattegronden en architectonische vormen zijn aan de randen van de wijk, op de hoeken en aan de ontsluitingsstraat tot stand gekomen.

Aan het einde van de jaren-zeventig is herhaald sprake geweest van amovering van de wijk. Het ontketende heftige discussies, niet alleen van de zeer betrokken bewoners, maar ook uit kringen die de monumentaliteit van de wijk aan de orde stelden. Het leidde tot algehele renovatie van de wijk in 1980/'83. De indeling van de woningen is daarbij grondig gewijzigd. Aan de achterzijden zijn keukens/bergingen uitgebouwd die stedenbouwkundig en architectonisch veranderingen teweeg hebben gebracht, maar die door beplantingen aardig aan het zicht zijn onttrokken en het geheel slechts in geringe mate verstoren.

Omschijving EXTERIEUR: De Hollanderwijk vormt een sterke stedenbouwkundige en architectonische eenheid. Het is een zelfstandig wijkje dat zwakke overgangen naar buiten toe kent. In grote lijnen wordt de wijk gekenmerkt door twaalf noord-zuid gerichte bouwstroken. De plattegrond lijkt eentonig. De strenge hoofdordening is verlevendigd door het in wezen simpele middel van de contrasterende, diagonaal gerichte, twee maal buigende Hollanderstraat en de gebogen Halbertsmastraat. Het bochtige tracé van de Hollanderstraat doorsnijdt de opeenvolgende besloten ruimtebeelden van de dwarserven en opent steeds wisselende perspectieven. Daarbij werken de achter elkaar gelegen, gevarieerde kopbebouwingen doorzichtbegrenzend en schaalversterkend. Het centrale pleintje is daarbij een belangrijke, ruimtelijke variant. Het daar gebouwde transformatorhuis verstoort deze ruimte.

De strenge hoofdopzet van de wijk heeft voorts door enkele ondergeschikt lijkende variaties een grote levendigheid verkregen. De ogenschijnlijk gelijke afstanden tussen de voorgevels verschillen sterk. Is die bij de Winsemiusstraat en de Waling Dijkstrastraat 14½ m, voor de Van Harenstraat is die 13¼ en voor de Starterstaat 10¼. De kromme Halbertsmastraat verloopt zelfs van 12½ tot 11¼ m. Van groot belang voor het huidige beeld zijn tevens de op de erfafscheidingen aanwezige heggen van voornamelijk liguster. Ze behoren niet tot het oorspronkelijke ontwerp - er waren houten hekjes - maar vooral de ligustehagen versterken thans de eenheid in niet geringe mate.

Voor een wijk met 177 arbeiderswoningen is de architectonische karakteristiek levendig te noemen. De grote variatie aan architectonische vormen en detailleringen sluit aan op de ruimtelijke diversiteit. De 139 kleine woningen zijn als tussenwoningen door de hele wijk te vinden. Ze bestonden oorspronkelijk uit een kamer en een achterliggende alkoof met vaste bedden, een gang met steektrap, een kamer onder de kap en een plaatsje van 5 meter diep met een afdak en een privaat. De meestal op hoeklokaties en aan de Hollanderstraat staande 38 grotere woningen van vier typen zijn royaler; twee ervan zijn oorspronkelijk als winkelhuizen gebouwd. De grotere woningen hadden een slaapkamer of een keuken op de begane grond extra of zelfs beide en bij sommige zijn op de zolder twee kamertjes afgetimmerd.

De architect is erin geslaagd om de stedenbouwkundige levendigheid met architectonische en decoratieve variaties te versterken. De meeste woningen zijn drie vakken breed voor een deur en twee vensters; sommige eind- en hoekwoningen hebben een venstervak meer. Zowel de breedte als de hoogte van deuren en vensters met bovenlichten voorzien van kleine roeden verhouden zich evenwichtig met het gevelvlak. Sommige vensters in kopwoningen hebben dubbelbrede of drielichtvensters; hier en daar is zo'n lichtschepping onder een doorgetrokken dakvlak zelfs tot kleine serre uitgebouwd. Bij enkele woningen is zo'n doorlopend dakvlak de toegangspartij gaan overluifelen. Afsnuitingen van enkele hoeken met uitkragend metselwerk tot een rechte hoek boven de begane grond is eveneens een architectonisch middel ter variatie van de vorm. Fraai gedetailleerde zinken hemelwaterafvoeren met vergaarbakken verrijkten het beeld eveneens, maar bij de renovatie zijn de meeste vervangen door eenvoudige exemplaren van kunststof.

Ook op en aan de kappen heeft de architect de variatie doorgezet. De bouwblokken hebben dakschilden die in veel gevallen worden beëindigd door een wolfseind, bekroond met een zinken piron, maar er zijn ook enkele beëindigingen met een volledige geveltop of met een volledig dakschild; dan eveneens bekroond door een piron. De contour van de daken werd oorspronkelijk niet weinig verlevendigd door schoorstenen die uit de naald van de daken gemetseld waren. Bij sommige hoekwoningen was een andere oplossing voor de schoorstenen gevonden. Bij de vernieuwing van de wijk in de jaren-tachtig zijn de meeste schoorstenen verdwenen. De dakschilden die in het zicht liggen zijn gedekt met blauw geglazuurde Friese gegolfde pannen; de achterschilden met de gesmoorde pannen van dit type. Alle zolders zijn verlicht door dakkapellen dan wel vensters in geveltoppen. Bij vooral de lange bouwstroken is een kennelijk gevreesde eentonigheid mede vermeden door een afwisseling van kapellen en geveltoppen. Bovendien zijn in de wijk vier in vorm te onderscheiden kapellen (met lessenaardakje van diverse breedte, met schildkapje of met een uitgemetseld geveltopje) en hebben de geveltoppen al dan niet een wolfseind. De afwisseling in architectonisch beeld is alleen in de Halbertsmastraat ingetogener, waarschijnlijk omdat in de flauw gebogen straat het metrum van allemaal dezelfde schoorstenen en lessenaarkapellen juist het effectiefst was.

De huizen zijn gebouwd van grauwbruine baksteen en verlevendigd met allerlei sierlijkheden van rode strengperssteen. Speklagen ter hoogte van de onder- en bovendorpels van de vensters zijn bij alle woningen te vinden, ook in de geveltoppen. Laten de ontlastingsbogen boven de gevelopeningen al een diversiteit zien, de boogtrommels zijn met grote fantasie met steeds ander metselmozaïek gevuld. Elke straat heeft een eigen, kenmerkend mozaïekpatroon gekregen.

Door de van 1980 tot 1983 uitgevoerde renovatie heeft vooral het ruimtelijke, maar op details ook het architectonische beeld wel enigszins geleden, maar de vernieuwing heeft met respect voor de kwaliteiten van de wijk en de woningen plaatsgevonden. Voor zover dat al niet eerder was gebeurd, zijn de interieurs van de woningen aangepast om te voldoen aan minimale eisen van modern wooncomfort. Ten behoeve van keukens en bergingen zijn de al niet ruime achtererven deels gevuld met aanbouwen die soms, vooral bij de kopwoningen, hinderlijk zichtbaar zijn, al verzachten de al eerder genoemde heggen de rafeligheid in groeiende mate. Het verwijderen van verreweg de meeste schoorstenen betekende, zij het op detail, een verlies. Hier en daar aangebrachte dakvensters verstoren de dakvlakken.

INTERIEUR: Bij de van 1980 tot 1983 uitgevoerde renovatie zijn de interieurs van alle woningen aangepast aan de eisen van modern wooncomfort. De gangen bleven vrijwel oorspronkelijk; verschilende gangen, zoals die van Sterterstraat 12 en 13, bezitten nog de (veelal iets beschadigde) tegelvloer of fragmenten daarvan in vier verschillende decoratieve patronen en in meest grijze en beige kleuren. De interieurs vallen, behoudens de tegelvloeren of fragmenten daarvan buiten de bescherming.

WAARDERING

De Hollanderwijk is sociaal-historisch, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig van groot algemeen belang vanwege:

- de plaats die de wijk inneemt in de sociaal-maatschappelijke geschiedenis van de volkshuisvesting op de kentering van de kwantitatieve naar de kwalitatieve aanpak;

- de plaats die dit bouwproject inneemt in het oeuvre van architect W.C. de Groot als wijk met een eenheid in architectuur die tot op details grote variaties laat zien ter versterking van de stedenbouwkundige levendigheid, kenmerkend voor de Overgangsstijl;

- de door de inspectie van de volksgezondheid gewenste en verkregen levendige stedenbouwkundige aanpak met opvallende en subtiele ruimtelijke variaties in het stratenbeloop en de plaatsing van de woningen.