Inleiding

COMPLEX van 70 MIDDENSTANDSWONINGEN, in 1919-1921 in Interbellum stijl gerealiseerd voor de Coöperatieve Vereniging Woningbouw naar ontwerp van Doeke Meintema. 17 Grote woningen van twee bouwlagen met flauwe schildkappen aan de Harlingerstraatweg 45 t/m 73 en Marssumerstraat 1 en 2 en 53 kleine woningen van één bouwlaag met hoge, gebroken schildkappen aan Marssumerstraat 4 t/m 18 en 3 t/m 9, Franekerstraat 68 t/m 74, Menaldumerstraat 2 t/m 18, Bildtsestraat 7 t/m 25 en 14 t/m 32 en Engelumerstraat 1 t/m 15.

Architect Doeke Meintema, uit Mantgum afkomstig en na studies in 1917 in Friesland teruggekeerd, verwierf naam door in 1913 voor zijn moeder een dorpswoning in Mantgum te ontwerpen: een eigentijdse variant op de traditionele notabele dorpswoning. In Weidum en Wirdum kreeg hij vervolgopdrachten, en ook voor het ontwerpen van boerderijen ontving hij opdrachten. Meintema stond een eenvoud van architectuur voor; zijn bouwwerken moesten een beeld oproepen waaraan kon worden afgelezen hoe de gebruiksruimten in elkaar staken en die ook moesten laten zien hoe ze gebouwd waren en welke bouwmaterialen waren toegepast. Hij noemde zijn bouwwerken een heel klein beetje kunst. Naar aanleiding van een herdenkingstentoonstelling na zijn overlijden werd geschreven: "Juist het pretentielooze, het afwijzen van modieuze stroomingen, het prijs stellen op eigen, stoer karakter, is in het werk van Meintema zoo aantrekkelijk".

Aan de groep van 70 woningen in Leeuwarden is te ervaren dat zij net gebouwd is voor de periode, waarin een ongunstige kentering in het subsidieregiem optrad. De woningen zijn stedenbouwkundig levendig in het grotere geheel van de wijk geweven. De karakteristieke architectuur van zowel de grote als de kleine woningen en de levendige geleding in verspringende blokjes van twee en vier woningen en enkele langere stroken zorgen niettemin voor een sterke architectonische en ruimtelijke coherentie. Die levendige groepering met voortuintjes van verschillende diepte aan straten met voor die tijd brede profielen roept enigszins de sfeer van een tuinstad op, temeer daar het ruimtelijk beeld in belangrijke mate gevormd wordt door tuinen met afgrenzingen met ligusterhagen. Bij een renovatie aan het einde van de jaren zeventig is de oorspronkelijke inrichting van de woningen gemoderniseerd zonder dat de indeling erg heeft geleden. Alle suitepuien zijn, op die van Harlingerstraatweg 51 na, verdwenen. Op dat van Harlingerstraatweg 51 na, vallen de interieurs buiten de bescherming. De nieuwe buitendeuren hebben toen een iets afwijkende vorm gekregen, waardoor het metrum van vensters en deurlichten niet meer overeenkomen.

Omschrijving

EXTERIEUR: De 15 woningen aan de Harlingerstaatweg en twee op de hoek van de Marssumerstraat van twee bouwlagen zijn gebouwd op rechthoekige plattegronden en zijn tot groepjes van twee en drie gekoppeld; alleen de twee aan de Marssumerstraat zijn enkele woningen, maar die zijn flink verschoten ten opzichte van elkaar en nog net aan de dubbele woningen aan de Harlingerstraatweg gekoppeld. De groepen woningen verspringen ten opzichte van elkaar. Ze hebben alle van baksteen gebouwde losstaande bergingen van één bouwlaag met een met pannen gedekt schilddak. Deze woningen zijn twee bouwlagen hoog en voorzien van tentkappen met een vrij flauwe dakhelling, gedekt met rode Hollandse golfpannen en voorzien van nokschoorstenen en van zinken mastgoten. De muren zijn gemetseld licht gemêleerde rode baksteen in Vlaams verband zonder verdiept voegwerk. Het muurwerk is op een ingetogen wijze verlevendigd met licht in- en uitspringende gevelvakken met metselpastiek. Bij de ingangstraveeën, borstweringvakken en bekroning expressief metselwerk. De gevels zijn op de begane grond geopend met ingangspartijen en dubbele of drievoudige zesruitsvensters. Op de verdiepingen vierruitsvensters in hetzelfde metrum als beneden en boven de ingangspartijen steeds een vierruitsvenster. In de zijgevels beneden een zesruits- en boven een vierruitsvenster. In de achtergevels beneden een vierledige vensterpui met in het midden openslaande deuren, een achterdeur en een smal staand (keuken)licht. Op de verdieping drie vierruitsvensters, waarvan twee bij wijze van zijlichten van een deur met frans balkon. De bredere en minder diepe hoekwoningen aan de Marssumerstraat hebben de ingangpartij in het midden met aan weerszijden een dubbel zesruitsvenster en boven vierruitsvensters in hetzelfde metrum. Bij de renovatie zijn deuren en vensters vervangen en ze kregen een geleding die afwijkt van de oorspronkelijke.

De 53 woningen aan Marssumer-, Franeker-, Menaldumer- Bildtse- en Engelumerstraat van één bouwlaag met grote, gebroken kappen zijn eveneens gebouwd op rechthoekige plattegronden. De meeste hebben losstaande bergingen van één laag en gebouwd van baksteen en van pannen voorziene schilddakjes; bij sommige zijn de bergingen aan de achtergevel gebouwd. De woningen zijn gekoppeld tot groepen van twee, vier, vijf en zes woningen; op drie hoeken enkele woningen, die in alle gevallen met een naastliggende woning verschoten verbonden is. De groepen woningen verspringen ten opzichte van elkaar. De muren zijn gemetseld licht gemêleerde rode baksteen in Vlaams verband zonder verdiept voegwerk. De koppenlagen ter ontlasting van deur en vensters zijn tot een iets uitgemetselde laag over volle breedte en diepte doorgetrokken. De oorspronkelijke deuren zijn tijdens de renovatie in 1978 vervangen door deuren, eveneens met vierruitslicht, maar met andere verhoudingen; binnen de kozijnen lage, vierledige bovenlichten. De woningen zijn op de begane grond verder geopend met dubbele of drievoudige zesruitsvensters en in de Englumerstraat en Menaldumerstraat 6 t/m 18 met elk twee negenruitsvensters. In vrijliggende zijgevels een zesruitsvenster. De achtergevel geopend met openslaande deuren met roeden en een achterdeur met een smal staand (keuken)venster. Alle woningen hebben hoge gebroken kappen waar de onderschilden licht hol gebogen zijn en voorzien zijn van zinken mastgoten. Elke woning heeft een flinke kapel op voor- en achterschild, voorzien van een dubbel vierruitsvenster met een houten geveltopje en een zadeldak met overstek.

INTERIEUR: De grote woningen hebben oorspronkelijk op de begane grond een indeling van gang annex trappenhuis; daarachter de keuken en daarnaast de kamers en suite en op de verdieping een overloop met voor en achter boven de gang/keuken twee kleine en boven de woonkamers twee grote slaapkamers. De twee bredere, maar minder diepe woningen op de hoek van de Marsumerstraat hebben een middengang met trap en aan weerszijden vertrekken en boven grote voor- en kleine achterslaapkamers. De kleine woningen hebben oorspronkelijk op de begane grond een vergelijkbare indeling, maar onder de kap drie, vrij kleine slaapkamers. De suite-structuur is, op die van Harlingerstraatweg 51 na, uitgebroken tot een grote woonkamer. De inrichting met onder meer paneeldeuren is overigens hoogst eenvoudig. Op dat van Harlingerstraatweg 51 na, vallen de interieurs buiten de bescherming. Verder hebben bij de renovatie nog wat vernieuwingen plaatsgevonden. Zo zijn de achter de keuken aanwezige luifels weggenomen. Alleen Bildtsestraat 23 heeft dit glazen, op een muur en een schoor rustend afdak nog.

WAARDERING

Het complex van 70 middenstandswoningen is van algemeen historisch, architectuurhistorisch, architectonisch en stedenbouwkundig belang

- als relatief vroeg voorbeeld van corporatieve bouw van middenstandswoningen vlak voor de financiële kentering in de volkshuisvesting;

- vanwege de belangrijke plaats die het complex woningen inneemt in het oeuvre van de vooraanstaande architect Doeke Meintema;

- vanwege de uitwendig nagenoeg (op de deuren na) gave Interbellum stijl op een ingetogen en nieuwe, niet meer naar historische stijlen verwijzende architectuur, waarbij de grote, strenge woningen enig baksteen-expressionisme ontvingen en de kleine gekarakteriseerd zijn door de opmerkelijke gebroken kappen;

- vanwege de levendige groepering van de woningen, waarbij de architect met bloksgewijze, maar ook gekoppelde verspringingen in de straten met toch al brede profielen en vooral bij de hoeken zoveel ruimte heeft gesuggereerd dat een tuinstad-achtig resultaat is bereikt, een beeld dat nader vorm heeft gekregen door de afgrenzingen met ligusterhagen.

Literatuur en bronnen: Lieuwe Valk, 700 jaar bouwen in Leeuwarden, afl. 45, Huis aan huis 4 juni 1986.

Gemeentearchief Leeuwarden: Bouwtekening nr. 2622: 1919 aanvraag grond in erfpacht aan Harlingerstraatweg door Coop. Ver. Woningbouw; bouwtekening nr. 2730: 1920 70 middenstandswoningen nabij Marssumerstrw. door Coop. Ver. Woningbouw; bouwtekening nr. 2721: 1920 70 woningen D. Meintema.