Inleiding

Het voormalige GERECHTSHOF (Arrondissementsrechtbank), nu kantoor voor de Raad voor de Kinderbescherming, in Neo-Renaissancestijl, is ontworpen in 1890 door Willem Cornelis Metzelaar (1848-1918) zoon van de rijksbouwmeester, die de naastgelegen koepelgevangenis ontwierp. Het Gerechtshof ligt op de hoek van de Kloosterlaan en de Nassaustraat. In een afgeschuinde hoek bevindt zich de hoofdingang.

Deel van het Gerechtshof is het aangrenzende Huis van Bewaring (zie onderdeel X) aan de Kloosterlaan 172.

De aanbesteding van beide onderdelen van het complex is op 16 december 1890. Het werk is gegund aan de aannemer B.W. Blecourt uit Almelo voor de bouwsom van f 229.975,00. Het Gerechtshof en het Huis van Bewaring worden op 15 augustus 1892 in gebruik genomen door de Minister van Justitie Du Tour van Belinchave. Op 4 september 1893 wordt het gerechtshof officieel geopend door de president van de rechtbank, mr. B. Hulshoff.

Het Gerechtshof is daarna met name aan de achterkant diverse malen aangepast, gerenoveerd en uitgebreid. In 1902 worden vensters op de begane grond vanwege veiligheidsoverwegingen gedeeltelijk voorzien van tralies.

Omschrijving

Het Gerechtsgebouw heeft twee bouwlagen met een zolderetage onder schilddak, belegd met donkergrijze leien. L-vormige plattegrond. Monumentale gevels opgetrokken uit rode baksteen met beperkt gebruik van natuursteen. De hoofdingang in dwarsgeplaatste trapgevel bestaat uit drie open portaalbogen op de begane grond. De grote middenopening is door granieten zuilen van de smallere zijopeningen gescheiden. Basementen, kapitelen en bogen uitgevoerd in natuursteen. Het portaal is aan de straatzijde afgesloten door smeedijzeren hekken tussen zuilen en zijmuren. Boven de portaalbogen ornamentale strook uit tegeltjes waarop in gouden letters de tekst: "Sum cuique tribuere". Tussen de begane grond en eerste etage geprofileerde lijst in natuursteen. Op de eerste etage drie staande vensters met halfronde boogvelden in vleugelverband (middenvenster openslaande ramen, zijvensters een paneel glas), gescheiden van elkaar door brede muurdammen. Hardstenen lekdorpels, kozijnen recht afgesloten. Boogvelden gevuld met siertegeltjes van "de Porceleyne Fles" (Delft), waarop voorstellingen van attributen betrekking hebbende op rechtwezen en florale motieven uitgevoerd in bruin. Raampartij op de hoeken van de gevel van de eerste etage geflankeerd door muurankers uitgevoerd als gestileerde bloemen. Langs basis trapgevel ornamentale strook uit tegeltjes van dezelfde makelij, waarop repeterend motief met florale voorstellingen.

Trapgevel met zeven treden aan basis en op top afgesloten met overhoeks geplaatste zuiltjes bekroond door pinakel. In topgevel nis uit natuursteen waarin beeld van Vrouwe Justitia geflankeerd door twee kleine venstertjes. Trappen gevel afgedekt met natuursteen, doorlopend over de gevelbreedte als speklaag. Op de top van de trapgevel een windvaan van smeedijzer en koper. De gevels aan Nassaustraat en Kloosterlaan zijn over zeven vensterassen gelijkvormig. Aan de Kloosterlaan bevindt zich een middenrisaliet op de vierde vensteras en aansluitend op de zevende vensteras een hoekrisaliet met daarin de hoofdingang tot het Huis van Bewaring. Aan de Nassaustraat bevindt zich een middenrisaliet op de zesde vensteras.

De gevels hebben een hardstenen plint. Op de begane grond zijn per vensteras steeds twee kleine gekoppelde vensters geplaatst voorzien van hardstenen lekdorpels. De muuropeningen worden door segmentbogen afgesloten. In de risalieten bevinden zich drie gekoppelde vensters. Tussen begane grond en eerste etage een geprofileerde hardstenen cordonlijst over de gehele breedte van de gevels. Op de eerste etage grote staande vensters, bestaande uit houten kozijnen voorzien van zes staande panelen glas. Aan de bovenkant recht afgesloten. Hardstenen lekdorpels. In boogvelden bevinden zich dezelfde tegeltjes en motieven als in de gevel met de hoofdingang. Naast de vensters ter hoogte van de boogvelden bevinden zich in de muurdammen smeedijzeren muurankers met bloemmotieven. In de risalieten drie gekoppelde vensters gelijk aan die in de gevel van de hoofdingang. Lijstgoot met gootklosen. Tegen de dakkap dakkapellen met driezijdige frontafsluiting verbonden via steekkappen met hoofdkap. Ook de risalieten sluiten met een steekkap aan op de hoofdkap.

Het portaal is uitgevoerd in schoon metselwerk in diverse kleuren baksteen en metseltechnieken. Bakstenen graatgewelven, granieten vloerdelen uitgevoerd in geometrisch patroon.

Het erf wordt aan de kant van de Nassaustraat afgesloten door een smeedijzeren hekwerk.

Het interieur van het gerechtshof heeft een centrale hal, die achthoekig van opzet is, doorlopend over twee etages. Trap aan zuidzijde hal oplopend van twee zijden tot bordes en brede vlucht tot eerste etage. Granieten treden. Lambrizering uit baksteen en smeedijzeren leuningen. Muurdelen wit gestuct.

Plafond houten kap is opgehangen aan een ijzerconstructie.

In de rechtervleugel op eerste etage bevindt zich de oorspronkelijke gerechtszaal, in hoogte doorlopend tot in de zolderverdieping. In de zaal het oorspronkelijke stucplafond en wandbetimmering.

Waardering

Het voormalige gerechtshof is van algemeen belang. Het geheel heeft cultuurhistorische waarden: het is van belang als bijzondere uitdrukking van de ontwikkeling van de rechtspraak en de visie van de overheid op de omgang met gedetineerden in de late negentiende eeuw; het is van belang als bijzondere uitdrukking van de typologische ontwikkeling van de gevangenis met nevengebouwen, in het bijzonder de uitwerking van het panopticale type; het is van belang als bijzondere uitdrukking van de technische ontwikkeling van de constructies in ijzer en hout; het is van belang wegens innovatieve waarde.

Het complex heeft architectuurhistorische waarden: het is van belang voor de geschiedenis van de architectuur en bouwtechniek vanwege de toepassing van voor de tijd geavanceerde technische mogelijkheden; het is van belang als voorbeeld van de toepassing van stijlelementen uit het verleden voor het representeren van de waardigheid van de rechtspraak en de gestrengheid in de bestraffing van gedetineerden; het is van bijzonder belang in het oeuvre van de architecten J.F. en W.C. Metzelaar; het is van belang wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; het is van belang wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur- en interieuronderdelen. Het complex heeft ensemblewaarden: het is van belang als essentieel onderdeel van een groter geheel, de singelbebouwing en de stadsuitleg van Breda, die cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig van nationaal belang is; het heeft bijzondere betekenis wegens de situering, verbonden met de ontwikkeling van de stad en heeft tevens betekenis voor het aanzien van de stad, mede vanwege het specififiek aan de hoek aangepaste bouwvolume.

Gaafheid/herkenbaarheid: het complex is van belang wegens de architectonische gaafheid van ex- en interieur; het is van belang wegens de architectonische kwaliteit en de samenhang van de samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, e.d.).

Zeldzaamheid: het is van belang als voorbeeld van een belangwekkende en samenhangende typologische reeks van gebouwen die hiërarchisch gezien uiteenlopen van gevangenis en gerechtsgebouw tot dienstwoningen.