Inleiding

GEVANGENIS- en voormalig GERECHTSHOFCOMPLEX uit 1883-93 in Neo-Renaissancestijl bestaande uit zeventien onderdelen:

I poortgebouw gevangenis

II administratiegebouw

III cellengebouw (koepelgevangenis)

IV dienstgebouw

V kerkgebouw

VI voormalige dienstwoning adj.gevangenisdirecteur

VII voormalige dienstwoning gevangenisdirecteur

VIII t/m XIII zes voormalige dienstwoningen voor gevangenisbewaarders

XIV voormalig Gerechtshof, nu kantoor voor de Raad voor de Kinderbescherming

XV voormalig Huis van Bewaring met cellenvleugel, nu Penitentiaire Inrichting voor Vrouwen

XVI voormalige dienstwoning directeur Huis van Bewaring

XVII voormalige dienstwoning adjunct-directeur Huis van Bewaring

Het gevangenisgedeelte, nu Penitentiaire Inrichting "De Boschpoort" genoemd, is ontworpen door de rijksbouwmeester Johan Frederik Metzelaar (1818-1897). Het ronde overkoepelde cellengebouw (III) in het vervolg "koepel" genoemd, is vrijwel identiek aan de koepelgevangenis in Arnhem. De aanbesteding van de Bredase koepel is op 20 februari 1883. Het werk is gegund aan de aannemers A.S. en J. Schaafsma uit Harlingen voor de bouwsom van f 538.480,00. De koepelgevangenis is in gebruik genomen op 15 augustus 1886. J.F. Metzelaar is in zijn ontwerp voor het ronde gevangenistype geïnspireerd door de ontwerpen van de Engelse broers Samuel en Jeremy Bentham (1748-1832) met respectievelijk het "Inspection House" uit 1785 en het "Panopticon". Het Engelse ontwerp heeft in eigen land geen toepassing gevonden. In Nederland is dit panopticumtype toegepast voor de gevangenissen van Arnhem (1882-86), Breda (1883-86) en in Haarlem (1899-1902). In 1985 wordt de gevangenis gerenoveerd, onder andere komt er een nieuw ingangsgebouw rechts naast het poortgebouw (I) aan de Nassausingel. Het administratiegebouw (II) wordt uitgebreid met twee eenlaagse paviljoens aan de zijkant van de voorhof. Rond het dienstgebouw (IV) wordt een U-vormige eenlaagse nieuwbouw opgetrokken. In dezelfde tijd krijgt het gerechtshof (XI) op de hoek van de Nassaulaan en Kloosterstraat een andere functie. Nu bevindt zich hier de Raad voor de Kinderbescherming.

Het Huis van Bewaring met de cellenvleugel aan de Kloosterstraat wordt een Penitentiaire Inrichting voor Vrouwen. De twaalf omliggende dienstwoningen van het complex zijn dan inmiddels als zodanig niet meer in gebruik. De twee directiewoningen van het Huis van Bewaring aan de Kloosterstraat worden bij de gevangenis getrokken.

De voormalige ingang van de gevangenis bestaat uit een poortgebouw met twee monumentale torens, waartussen een houten dubbele poortdeur is aangebracht. In de torens bevonden zich de portierskamer en het wachtvertrek voor bezoekers. Achter het poortgebouw bevindt zich de voorhof met het administratiegebouw. Het administratiegedeelte is met de koepel verbonden door een gang op beide verdiepingen.

Het Gerechtshof (Arrondissementsrechtbank) en het Huis van Bewaring zijn ontworpen door Willem Cornelis Metzelaar (1848-1918) zoon van de rijksbouwmeester. De aanbesteding van dit gedeelte van het complex is op 16 december 1890. Het werk is gegund aan de aannemer B.W. Blecourt uit Almelo voor de bouwsom van f 229.975,00. Het wordt op 15 augustus 1892 in gebruik genomen. Op 4 september 1893 wordt het Gerechtshof officieel geopend door de president van de rechtbank, mr. B. Hulshoff.

Omschrijving

De koepel ligt binnen een hoge rondgaande ringmuur uit 1965.

De oude muur stond op dezelfde plaats, deze was echter minder hoog. De ingang bevindt zich aan de Nassausingel in een poortgebouw. Hierachter ligt het administratiegebouw, door een voorhof gescheiden van het poortgebouw. De koepel is via een gang aan de oostkant verbonden met het administratiegebouw en met het dienstgebouw aan de westkant. Aan de zuidoostkant op het terrein ligt het kerkgebouw.

De vrijstaande dienstwoningen liggen buiten de ringmuur. De dienstwoningen van directeur en adjunct-directeur flankeren het poortgebouw aan de Nassausingel. Zes bewaarderswoningen liggen aan de noordkant van de gevangenis aan de Nassaustraat.

Het Gerechtshof (Arrondissementsrechtbank) en het Huis van Bewaring liggen aan de andere kant van de gevangenis aan de Kloosterlaan en Nassaustraat. De bijbehorende cellenvleugel in de Kloosterlaan gaat gedeeltelijk schuil achter de dienstwoningen behorende bij het Huis van Bewaring van directeur en adjunct-directeur. De cellenvleugel heeft een uitbreiding uit 1970 in de stijl van W.C. Metzelaar. Rond de cellenvleugel eveneens een nieuwe hoge rondgaande ringmuur uit 1965. De beide ringmuren rond de gevangenis en het Huis van Bewaring en het nieuwe ingangsgebouw behoren niet tot de bescherming.

Waardering

De gevangenis met het voormalig gerechtshofcomplex is van algemeen belang. Het geheel heeft cultuurhistorische waarden: het is van belang als bijzondere uitdrukking van de ontwikkeling van de rechtspraak en de visie van de overheid op de omgang met gedetineerden in de late negentiende eeuw; het is van belang als bijzondere uitdrukking van de typologische ontwikkeling van de gevangenis met nevengebouwen, in het bijzonder de uitwerking van het panopticale type; het is van belang als bijzondere uitdrukking van de technische ontwikkeling van de constructies in ijzer en hout; het is van belang wegens innovatieve waarde. Het complex heeft architectuurhistorische waarden: het is van belang voor de geschiedenis van de architectuur en bouwtechniek vanwege de toepassing van voor de tijd geavanceerde technische mogelijkheden; het is van belang als voorbeeld van de toepassing van stijlelementen uit het verleden voor het representeren van de waardigheid van de rechtspraak en de gestrengheid in de bestraffing van gedetineerden; het is van bijzonder belang in het oeuvre van de architecten J.F. en W.C.

Metzelaar; het is van belang wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; het is van belang wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieuronderdelen. Het complex heeft ensemblewaarden: het is van belang als essentieel onderdeel van een groter geheel, de singelbebouwing en de stadsuitleg van Breda, die cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en stedebouwkundig van nationaal belang is; het heeft bijzondere betekenis wegens de situering, verbonden met de ontwikkeling van de stad en heeft tevens betekenis voor het aanzien van de stad. Gaafheid/herkenbaarheid: het complex is van belang wegens de architectonische gaafheid van ex- en interieur; het is van belang wegens de architectonische kwaliteit en de samenhang van de samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, e.d.). Zeldzaamheid: het is van belang als voorbeeld van een belangwekkende en samenhangende typologische reeks van gebouwen die hiërarchisch gezien uiteenlopen van gevangenis en gerechtsgebouw tot dienstwoningen.