Inleiding

Gemeentelijk WONINGBOUWCOMPLEX bestaande uit 569 (gedeeltelijk samengevoegde) arbeiderswoningen en 3 winkels in de trant van het Rationalisme naar ontwerp van architect K.P.C. de Bazel uit 1918-1923. Het complex wordt gevormd door vier (delen van) woningblokken, die door de hoofdstraten Spaarndammerdijk, Oostzaanstraat en Hembrugstraat worden omsloten, met het Zaandammerplein als middelpunt. Het complex is op een globaal trapeziumvormige plattegrond uitgelegd, met een rechte hoek in het zuid-westen. De vier (delen van) woningblokken omsluiten het plein, dat bijna een herhaling van de hoofdvorm is. Het plein wordt door drie binnenstraten (Koogstraat, Uitgeeststraat en Houtrijkstraat) op de eerder genoemde hoofdstraten, ontsloten. De Oostzaanstraat, de Uitgeeststraat en de Hembrugstraat vertonen in straatniveau een lichte helling naar de hoger gelegen Spaarndammerdijk, hetgeen onder meer in het verspringen van de woningen per travee, in de dakvoet en de hoekkepers van de dakschilden zichtbaar is. Het niveauverschil tussen de hoger gelegen Spaardammerdijk en het lager gelegen plein wordt overbrugd door trappartijen, één openbare, dubbele trap in de Uitgeeststraat en één in de Polanenhof. Accenten als terugspringende hoeken en gevelwanden markeren veelal het begin en einde van een straat, alsook een knik halverwege de straat. De binnenterreinen van de woningblokken hebben zowel privétuinen als een gemeenschappelijk gedeelte. De school is een ontwerp van de Dienst Publieke Werken.

Het complex bevat de volgende onderdelen: - WOONBLOK A, gelegen aan de Spaarndammerdijk, Oostzaanstraat, Koogstraat, Zaandammerplein en Uitgeeststraat; - WOONBLOK B, gelegen aan de Oostzaanstraat, Koogstraat, Hembrugstraat, Zaandammerplein; - WOONBLOK C, gelegen aan de Spaarndammerdijk, Uitgeeststraat, Hembrugstraat en Houtrijkstraat; - WOONBLOK D, gelegen aan de Hembrugstraat, Houtrijkstraat en het Zaandammerplein.

N.B. De ramen zijn niet oorspronkelijk en in een aantal gevallen heeft samenvoeging van de woningen plaatsgevonden.

Omschrijving

Woningbouwcomplex met etagewoningen van verschillende grootte, gebouwd in een rationele bouwtrant met repeterende elementen. In de vier bouwlagen tellende (delen van) woningblokken met zolderverdieping onder dwarse zadel- en schilddaken, zijn de woningen geschakeld rond een gezamenlijk trappenhuis. Dit laatste vormt het uitgangspunt van een standaard schema. Deze as met trappenhuis, wordt door een spaarveld met ramen en siermetselwerk afwisselend geaccentueerd door een puntvormige topgevel of een dakkapel. De deurpartij is in een klein rechtgesloten inpandig portiek ondergebracht. De gesloten straatwanden worden gevormd door de herhaling van een schema met kleine variaties in de dispositie van de onderdelen: ter weerszijden van het trappenhuis komt per verdieping een rond of achthoekig venster voor, doorgaans geflankeerd door een drieledig venster. Waar het grotere woningtypen betreft, volgt naast het drieledig venster nog een tweeledig venster. Op de teruggelegde hoeken van de woonblokken of ter plaatse van verspringingen van de straatwanden, komen in de smalle geveldelen links en rechts van de overhoekse plaatsing van het trappenhuis, behalve de ronde of achthoekige vensters, enkelvoudige ramen voor. De bouwblokken hebben een met pannen (oorspronkelijk een tuile du Nord) belegd, samengesteld schilddak met bakgoot. Deze is voorzien van een geprofileerde daklijst die alleen op de hoek van de Uitgeeststraat en Spaarndammerdijk wordt onderbroken door hoogteverschil. De nokas, waarop enkele, en twee- of drie-geschakelde schoorstenen boven de trappenhuis-assen voorkomen, is deels belegd met een doorlopende nokpan of evenals de kepers voorzien van schubvorsten. De gevels hebben een zwart geschilderd trasraam, waarboven speklagen van geteerde en uitgemetselde metsellagen. Het trasraam wordt afgesloten door een rollaag. De ramen zijn gevat tussen een uitgemetselde lekdorpel (soms van klinkers) en een steens strek. De rondvensters aan beide zijden van het trappenhuis zijn gevat in straalsgewijs geplaatste strekken met boven en beneden twee steense sluitstenen. De verdiepte vensteras met het trappenhuis wordt getrapt en rechtafgesloten. In de gevelvlakken tussen de vensters komt concentrisch uitgevoerd siermetselwerk voor. De achtergevels hebben verdiepte sleuven en uitgemetselde delen met aan weerszijden kleine (half inpandige) balkons. De interieurs van de trappenhuizen hebben, voor zover nog aanwezig, een geometrisch, decoratief tegelpatroon in de lambrisering.

De blokken A en C worden verbonden door een trappartij bestaande uit twee steektrappen, onderling verbonden door een rond gemetselde borstwering en, op het lagere niveau, een laag muurtje.

Waardering

Het woningbouwcomplex rond het Zaandammerplein is van algemeen belang vanwege de stedenbouwkundige- en sociaal- en architectuurhistorische waarde als voorbeeld van grootstedelijke arbeiderswoningbouw uit de jaren twintig van de twintigste eeuw, waarbij de straatwand, pleinen en hoekoplossingen een integraal onderdeel vormen van het stedenbouwkundig ontwerp, alsmede vanwege de typologische waarde en vanwege de ensemblewaarde. Het complex is van belang als onderdeel van het oeuvre van K.P.C. de Bazel en als kenmerkend onderdeel van het gemeentelijk 3500-woningenplan van Amsterdam.