COMPLEX LANDFRONT VLISSINGEN

Inleiding

Het COMPLEX LANDFRONT VLISSINGEN uit 1942-1944 is een zeer belangrijk onderdeel van de Atlantikwall, het Duitse militaire verdedigingsstelsel uit de Tweede Wereldoorlog dat in drie bouwfasen tussen 1940 en 1944 werd aangelegd. Het stelsel besloeg de gehele Noordzeekust en delen van het binnenland van Noorwegen tot aan de Spaanse grens. Het is het laatst tot stand gekomen grote permanente verdedigingssysteem in Europa. De zeker voor Nederland kenmerkende modulaire structuur met een hiërarchische indeling van'Festungen', 'Verteidigungsbereiche', 'Stützpunkte', Stützpunktgruppen en 'Widerstandsnester', kwam in de tweede bouwfase, tussen 1942-1943 tot stand. Vlissingen werd in februari 1942 een Stützpunkt, op 18 juli 1942 een Verteidigungsbereich en vanaf 6 september 1944 werd het onderdeel van de 'Festung' Walcheren. Vlissingen was van groot strategisch belang voor de bezetter vanwege de havens en marinebasis, een vliegveld, scheepswerf De Schelde en vooral vanwege de ligging aan de Westerschelde. Zowel de belangrijke haven van Antwerpen als Engeland liggen op relatief korte afstand. De bevrijding van Antwerpen door de geallieerden leidde aan het einde van de oorlog niet voor niets tot de Slag om de Schelde met als doel om Walcheren zo snel mogelijk te bevrijden. De heftige bombardementen, inundaties en, op 1 november 1944, landing door de Engelsen in het centrum van Vlissingen leeft nog steeds zeer sterk in de plaatselijke herinnering.

De door de Duitser ingerichte verdedigingsstructuur van Vlissingen maakte deels gebruik van de reeds bestaande verdedigingswerken zoals het Fort Rammekens, de middeleeuwse zeeversterkingen, de Napoleontische forten en kazematten en Nederlandse werken uit het interbellum. In verschillende fasen kwamen gedurende de oorlog een Seefront en een Landfront bij Vlissingen tot stand. Ook elders op Walcheren ontstonden verdedigingswerken, maar deze waren van een minder grootschalig karakter.

Het Landfront Vlissingen, bedoeld om de kustverdedigingsstrook vanaf de landzijde te beschermen, lag aanvankelijk vrij dicht om de stad. Toen Vlissingen de status van Verteidigungsbereich kreeg, werd de uitbreiding van het Landfront tot zijn huidige omvang in gang gezet. Bij aanwijzing van Walcheren tot Festung kwam het centrale commandocentrum in park Toorenvliedt in Middelburg te liggen, achter het landfront. Het commandocentrum voor Verteidigungsbereich van Vlissingen bleef ook bestaan. In de stad bevond zich bovendien het zogenoemde Kernwerk, een goed verdedigbaar reduit waar men zich in geval van een invasie kon terugtrekken.

Het Seefront Vlissingen is grotendeels gesloopt, maar het Landfront Vlissingen is nog zeer herkenbaar en voor het overgrote deel fysiek intact. Dit is een uniek gegeven binnen Europa, waar vrijwel alle restanten van Landfronten van de Atlantikwall zijn gesloopt en/of in grootschalige nieuwbouwwijken verdwenen.

Uniek voor Nederland is ook de Slag om de Schelde. Walcheren is de enige plek in Nederland waar een daadwerkelijke invasie van geallieerde troepen heeft plaatsgevonden, namelijk bij de Oranjemolen in Vlissingen. De oorlogshandelingen zoals bombardementen en inundaties (door de Engelsen) leven nog sterk in de herinnering van de bevolking. Op Walcheren wordt met 'het water' niet de Stormramp van 1953, maar de inundaties van 1944 bedoeld. Tot slot kent het Landfront Vlissingen in vergelijking tot andere restanten van de Atlantikwall in Nederland, een aantal typologische en bouwtechnische bijzonderheden zoals de toepassing van voorgevormde stenen en het multifunctioneel gebruik van bunkers. Dit hing vermoedelijk samen met het feit dat Zeeland ten zuiden van de Scheldemonding onder een ander oppercommando viel dan de rest van Nederland, namelijk het 15e leger in België en Frankrijk in plaats van de Duitse Noordzeecommandant (W.B.N. ofwel Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden). Verder is ook bij het Landfront Vlissingen gebruik gemaakt van de gestandaardiseerde bunkerbouw waarvan voorbeeldboeken bestaan, maar die overal aan plaatselijke omstandigheden en mogelijkheden werden aangepast. Na de oorlog maakten de relicten van de Atlantikwall een periode door van afwijzing tot acceptatie. De laatste jaren is een toenemende interesse te zien, vooral bij jongeren die de oorlog niet meer zelf hebben meegemaakt. De restanten van de Atlantikwall fungeren overal in Europa als belangrijk 'lieu de memoire' en worden ook vanuit wetenschappelijk oogpunt meer en meer gezien als een onderdeel van de krijgsgeschiedenis.

Omschrijving

Het COMPLEX LANDFRONT VLISSINGEN uit 1942-1944 is een onderdeel van de Atlantikwall en betreft een circa tien kilometer lange linie rondom de stad Vlissingen, tussen Valkenisse in het westen en Fort Rammekens in het oosten. De hoofdverdedigingslijn wordt gevormd door een zigzag lopende tankgracht en eindigt in een tankmuur. Er behoren circa zestig betonnen werken tot het Landfront zoals bunkers, geschutsopstellingen en draketandversperringen. Afhankelijk van hun functie zijn deze werken direct in de linielijn of iets daarbuiten gelegen. Geschutsbunkers, al dan niet gecombineerd met manschappenvoorzieningen liggen doorgaans in de linielijn, ondersteunende onderdelen zoals verzorgings-of verblijfsbunkers en enkel artillerieopstellingen liggen iets daarbuiten. Op enkele plekken in de linielijn bevonden zich accessen, die in verhoogde mate moesten worden verdedigd. Een deel van de bunkers bezit nog de oorspronkelijke aarden dekking en ook zijn in een aantal bunkers registratienummers, instructieteksten en (delen van) camouflage bewaard gebleven. Van stalen geschutskoepels, pantserplaten, wapens en dergelijke is zeer weinig bewaard gebleven. De antitankgracht is deels gedempt.

Aanleg en clusters met complexonderdelen

Het COMPLEX LANDFRONT VLISSINGEN kent geen specifiek te beschermen terreinaanleg maar bevat een aantal bij elkaar behorende objecten die zijn aangelegd ter verdediging van Vlissingen vanaf de landzijde. De objecten kunnen worden gegroepeerd in een aantal clusters die een militair-strategische en/of geografische samenhang vertonen:

1. WIDERSTANDSNEST FLEDERMAUS (GROOT VALKENISSE)

Widerstandsnest Fledermaus bij Groot-Valkenisse is de westelijke overgang van Seefront naar Landfront van het Verteidigungsbereich Vlissingen. Het Widerstandsnest ligt ter plaatse van een acces (doorgang) aan de voet van de duinen. De draketandversperringen (Höckerhindernisse) vormen de overgang tot de tankgracht. De doorgang kon met roerende versperringen worden afgesloten en vanuit de kazematten onder vuur worden genomen.

Tot dit deel van het Landfront behoren de volgende complexonderdelen

529328 MITRAILLEUR KAZEMAT; 529329 KANONKAZEMAT; 529330 TANKHINDERNIS.

2. TANKGRACHT MET KAZEMATTEN TUSSEN WIDERSTANDSNEST FLEDERMAUS EN STÜTZPUNKT KOLBERG (STEUNPUNT KOUDEKERKE)

Tankgracht met kazematten tussen de draketandversperringen bij Groot-Valkenisse tot aan de provinciale weg van Koudekerke naar Biggekerke. De gracht loopt zigzag door het landschap en maakte deels gebruik van reeds bestaande watergangen.

Tot dit deel van het Landfront uit 1942-1943 behoren de volgende complexonderdelen:

529331 TANKGRACHT; 529332 MITRAILLEURKAZEMAT; 529334 MITRAILLEURKAZEMAT; 529335 MITRAILLEURKAZEMAT; 529336 MITRAILLEURKAZEMAT; 529337 MITRAILLEURKAZEMAT.

3. STÜTZPUNKT KOLBERG (STEUNPUNT KOUDEKERKE)

Spil in het Landfront ten westen van het kanaal door Walcheren, gebouwd in 1942-1943, gevormd door het dorp Koudekerke, met mitrailleurkazematten en enkele ondersteunende functies. In oorsprong ook ter verdediging van enkele accessen (bruggen) over de tankgracht en voorzien van mijnenvelden en een aarden wal langs de tankgracht. Na de oorlog deels gesloopt. Van één van de bunkers resteert een losse pantserplaat die, als roerend element, niet in de bescherming is opgenomen, maar wel als een cultuurhistorisch waardevol relict van het Landfront kan worden beschouwd. De gracht loopt zigzag door het landschap en maakte deels gebruik van reeds bestaande watergangen.

Tot dit deel van het Landfront uit 1942-1943 behoren de volgende complexonderdelen:

529338 TANKGRACHT; 529339 KANONKAZEMAT; 529340 MITRAILLEURKAZEMAT; 529341 TELEFOONSCHAKELPOST; 529342 MITRAILLEURKAZEMAT; 529343 KANONKAZEMAT; 529344 GEWONDENVERZAMELPLAATS; 529345 KEUKENBUNKER; 529347 KANONKAZEMAT; 529348 KANONKAZEMAT; 529349 MITRAILLEURKAZEMAT.

4. TANKGRACHT MET KAZEMATTEN TUSSEN STÜTZPUNKT KOLBERG (STEUNPUNT KOUDEKERKE) TOT AAN HET KANAAL DOOR WALCHEREN (NIEUW VLISSINGSEWEG BIJ MIDDELBURG)

Tankgracht met kazematten. De gracht loopt zigzag door het landschap en maakte deels gebruik van reeds bestaande watergangen.

Tot dit deel van het Landfront uit 1942-1943 behoren de volgende complexonderdelen:

529350 MITRAILLEURKAZEMAT; 529351 MITRAILLEURKAZEMAT; 529352 KANONKAZEMAT; 529353 MITRAILLEURKAZEMAT; 529394 TANKGRACHT; 529375 MITRAILLEURKAZEMAT; 529379 TELEFOONSCHAKELPOST; 529377 KANONKAZEMAT; 529395 MITRAILLEURKAZEMAT; 529396 MITRAILLEURKAZEMAT; 529397 GARAGE VOOR ANTI-TANKKANON; 529398 TANKHINDERNIS; 529399 PERSONEELSONDERKOMEN.

5. TANKGRACHT MET KAZEMATTEN TEN OOSTEN VAN HET KANAAL DOOR WACLHEREN EN TANKMUUR BIJ RITTHEM

Tankgracht met kazematten. De gracht loopt zigzag door het landschap en maakte deels gebruik van reeds bestaande watergangen. Tevens een tankmuur voorzien van mitrailleurposten in Tobruks, die het meest oostelijke deel van het Landfront Vlissingen vormt en eindigt bij het Stützpunkt Rommel (Fort Rammekens). Bijzonder is het nog aanwezige vrije schootsveld dat de functie van de muur accentueert. Voor de muur aan de zuidzijde (restanten van) een anti-tankgreppel.

Tot dit deel van het Landfront uit 1942-1943 behoren de volgende complexonderdelen:

529400 TANKGRACHT; 529378 KANONKAZEMAT; 529380 TELEFOONSCHAKELPOST; 529381 KANONKAZEMAT; 529382 TANKGRACHT; 529383 TELEFOONSCHAKELPOST; 529384 TANKMUUR.

6. STÜTZPUNKT ROMMEL (FORT RAMMEKENS EN OMGEVING)

Gedeelte van het Landfront Vlissingen vernoemd naar generaal Erwin Rommel, die tussen juli 1943 en juli 1944 bevelhebber was over alle troepen tussen Schiermonnikoog en de Loire en in de laatste fase van de Atlantikwall verantwoordelijk voor de aanleg van vooral roerende verdedigingswerken langs de kust. Bekend zijn de zogenoemde 'Rommelasperges'. Stützpunkt Rommel, waartoe naast de bunker type 700 aan het einde van de tankmuur , ook het 16e eeuwse Fort Rammekens behoorde, was het meest oostelijke punt van het Landfront Vlissingen. Het Stützpunkt Rommel vormde de overgang tussen het Landfront en het Seefront van Verteidigungsbereich Vlissingen. Zowel de landzijde als de kust kon onder vuur worden genomen. Op het fort en kroonwerk werd een aantal betonnen werken gebouwd waaronder enkele Tobruks en een opstelplaats voor een zoeklicht. Bij archeologisch onderzoek in 2012 kwamen ook andere onderdelen zoals loopgraven en een opstelplaats voor geschut, tevoorschijn, met een betonafdekking waarin Duitse namen in het cement zijn gekrast. Het Fort Rammekens met bijbehorend kroonwerk uit de Napoleontische tijd is al van rijkswege beschermd onder nummer 37847.

Tot dit deel van het Landfront uit 1943-1944 behoren de volgende complexonderdelen:

529385 KANONKAZEMAT, gelegen buiten het Fort Rammekens; 529386 TOBRUK- OPSTELLING, gelegen op het kroonwerk van Fort Rammekens; 529387 TOBRUK- OPSTELLING, gelegen op Fort Rammekens; 529389 OPSTELPLAATS VOOR ZOEKLICHT, gelegen op het Fort Rammekens.

7. STÜTZPUNKT VON KLEIST (ARTILLERIEOPSTELLING VERBRANDE HOFWEG)

Eén van de ondersteunende onderdelen van de hoofdverdedigingslinie. Artillerieopstelling met bunkers uit de periode 1942-1944 ter ondersteuning van het Landfront Vlissingen, waarmee uit de diepte het voorveld van het Landfront onder vuur kon worden genomen. De twee kleinste geschutsbunkers dateren uit 1944. Ze zijn kenmerkend voor de laatste bouwperiode ze werden snel en goedkoop gebouwd met Formsteine vanwege de materiaalschaarste en het geallieerde luchtoverwicht. Bij de inundaties van Walcheren in oktober 1944 werd Stützpunkt Von Kleist buiten werking gesteld.

Tot dit deel van het Landfront uit 1942-1944 behoren de volgende complexonderdelen:

529354 KANONKAZEMAT; 529355 KANONKAZEMAT; 529356 KANONKAZEMAT; 529357 KANONKAZEMAT.

8. WIDERSTANDSNEST CARMEN (INFANTERIERESERVE KLEIN-VALKENISSE)

Eén van de ondersteundende onderdelen van de hoofdverdedigingslinie. Dit betreft een aantal bunkers voor de infanteriereserve en logistieke ondersteuning voor het westelijk deel van het Landfront Verteidigungsbereich Vlissingen. Voorheen stond er ook een barakkenkamp voor arbeiders in de bunkerbouw, waarvan nog twee schuilkelders resteren. Deze zijn in gebruik als vleermuizenonderkomen.

Tot dit deel van het Landfront uit 1942-1944 behoren de volgende complexonderdelen:

529358 GEWONDENVERZAMELPLAATS; 529359 PERSONEELSONDERKOMEN; 529360 PERSONEELSONDERKOMEN; 529361 PERSONEELSONDERKOMEN; 529362 PERSONEELSONDERKOMEN; 529363 PERSONEELSONDERKOMEN; 529364 MITRAILLEURSOPSTELLING; 529366 BERGPLAATS; 529367 BERGPLAATS; 529368 TELEFOONSCHAKELPOST; 529369 SCHUILKELDER; 529370 SCHUILKELDER.

9. WIDERSTANDSNEST ESCHWEGE (INFANTERIERESERVE RITTHEM)

Eén van de ondersteunende onderdelen van de hoofdverdedigingslinie. Dit betreft een aantal bunkers voor de infanteriereserve en logistieke ondersteuning van de manschappen die gelegerd waren in het oostelijke deel van het Landfront Verteidigungsbereich Vlissingen. Gebouwd aan de toegangswegen van het dorp Ritthem. Voorheen stond er tevens een hospitaalbunker.

Tot dit deel van het Landfront Vlissingen uit 1942-1944 behoren de volgende complexonderlen:

529390 PERSONEELSONDERKOMEN; 529391 PERSONEELSONDERKOMEN; 529392 DAGVERBLIJF.

Waardering

Het LANDFRONT VLISSINGEN uit 1942-1944, het (restant van) een circa 10 kilometer lang verdedigingsstelsel, bestaande uit circa zestig bunkers, tobruks, delen van een anti-tankgracht, een anti-tankmuur en draketandversperringen, opgedeeld in een aantal clusters met een militair strategische en geografische samenhang, is van algemeen belang uit oogpunt van stedenbouwkunde, architectuurhistorie en cultuurhistorie:

- als onderdeel van de Atlantikwall, die zich uitstrekte van Noorwegen tot de Spaanse grens en in verschillende fasen tussen 1940 en 1944 gebouwd door de Duitse bezetter. Het betreft de laatste permanente verdedigingslinie in de Europese geschiedenis en is van internationaal belang;

- als onderdeel van het kralensnoer van bunkers en bunkercomplexen langs de Nederlandse kust, die onderdeel vormen van de Atlantikwall en waartoe tevens een aantal belangrijke commandobunkers en bijvoorbeeld vliegvelden in het binnenland behoorden;

- als onderdeel van het voor de Atlantikwall en zeker voor Nederland typerende modulaire verdedigingssysteem en meer specifiek als onderdeel van het Verteidigungsbereich Vlissingen en de latere Festung Walcheren;

- deel uitmakend van het polder- en duinlandschap tussen Valkenisse en Fort Rammekens, op het grondgebied van de drie gemeenten Vlissingen, Veere en Middelburg, waarbij het kenmerkend en op Europees niveau uniek is dat dit Landfront nog in grote lijnen gaaf en herkenbaar is in het open landschap waar het destijds is aangelegd;

- als uiting van het strategisch belang van Vlissingen, waar door de Duitse bezetter vanwege de (marine)havens, scheepsbouwindustrie en de ligging aan de Westerschelde nabij Antwerpen en Engeland de nodige verdedigingswerken werden gebouwd en waarbij tevens gebruik werd gemaakt van de reeds bestaande militaire werken; de Slag om de Schelde hield eveneens rechtstreeks verband met de strategische ligging die ook door de geallieerden werd onderkend;

- vanwege de kenmerkende zigzagvorm van de grotendeels behouden anti-tankgracht, die de aorta van het Landfront Vlissingen vormt en vanwege de relatie tussen de zigzagvorm van de gracht en de ligging van de geschutskazematten die daardoor de vijandzijde maximaal onder schot konden houden;

- vanwege de voortzetting van de anti-tankgracht in een anti-tankmuur als oostelijke beëindiging van het landfront Vlissingnen met daarin mitrailleurkazematten in Tobruks en een unieke geschutskazemat van het 700-type;

- vanwege de toevoeging van een tijdlaag van militaire geschiedenis aan het Fort Rammekens uit 1547 (monumentnummer 37847) met onder andere wijzigingen uit de Napoleontische tijd rond 1810, tijdens de Atlantikwal-periode als oostelijke begrenzing in het Landfront werd opgenomen onder de naam Stützpunkt Rommel;

- als voorbeeld van specifiek Duitse gestandaardiseerde bunkerbouw waarvan voorbeeldboeken (Typenhefte) behouden zijn; de standaardtypen werd echter in veel gevallen aangepast aan de plaatselijk beschikbare materialen en landschappelijk omstandigheden; ook druk geallieerden / overwicht in de lucht;

- gedeeltelijk als onderdeel van het zogenaamde Schartenbauprogramm waarbij met name in Nederland in de tweede helft van de tweede wereldoorlog in hoog tempo kleine bunkers om de wapens werden heen gebouwd;

- voor het merendeel van de bunkers als typerend voorbeeld van in het werk gestorte betonnen bouwwerken in een houten bekisting die nog zichtbaar is in de huid van de bunkers;

- voor een aantal bunkers vanwege de toepassing van geprefabriceerde betonstenen (Formsteine) ten behoeve van bunkerbouw, die waarschijnlijk vanwege de ligging in een ander commandogebied, slechts in het Landfront Vlissingen is toegepast;

- voor een aantal bunkers vanwege de nog aanwezige originele registratienummers, instructieteksten en delen van camouflage;

- vanwege het feit dat een aantal bunkers een dubbele functie heeft, hetgeen voor de Atlantikwall als zodanig en binnen Nederland uniek genoemd mag worden;

- als 'lieu de memoire' ter herinnering aan de Tweede Wereldoorlog;

- als herinnering aan de Slag om de Schelde in november 1944 waar als enige plek in Nederland een daadwerkelijke landing door de Engelsen heeft plaats gevonden, voorafgaand door grootscheepse inundaties en bombardementen; de Slag om de Schelde leeft nog zeer sterk bij de Walcherse bevolking;

- de onderdelen zijn redelijk gaaf tot gaaf bewaard en laten zich voor het grootste deel nog goed in het veld herkennen.