529687, Arnhem
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Inleiding
Gebouw 1-20 c.a. ligt vrijstaand met tuin, tegen een bosachtige achtergrond, noordwestelijk van en schuin tegenover nummer 1-19a/b, in het westelijk verlengde van het oostwaarts geknikte noordelijk uiteinde van de westelijke van de beide noord-zuid lopende wegen op Klein-Heidekamp. De daknok is ongeveer oost-west gericht en staat haaks op het noord-zuid lopende deel van de westelijke hoofdas. Gebouw 1-20 c.a. is een in 1940-1941 als 'Regelbau' tot stand gekomen legeringsgebouw en is op macroniveau onderdeel van een grote militaire vliegveldstructuur uit de jaren 1940-1945, op mesoniveau van een ijl complex van in brinkdorpachtig verband geplaatste gebouwen en op microniveau van een tweetal iets afzijdig gebouwde panden.
Omschrijving
Eenlaags, met ca. 50 cm dik buitenmuurwerk en ten dele met kruipruimte uitgevoerd bakstenen LEGERINGSGEBOUW op hoofdzakelijk rechthoekige plattegrond en gedekt door een met gemengde gegolfde opnieuw verbeterde holle (Hollandse) pannen belegd en onderin iets uitgezwenkt zadeldak tussen puntgevels, met achterin een schoorsteen in de daknok en een tweede schoorsteen ongeveer halverwege het zuidelijk langsschild. Westelijke kopgevel voorzien van onder eigen zadeldak gebrachte, in een iets latere bouwperiode tot stand gekomen lagere aanbouw. Tevens sporen van vrij ingrijpende verbouwing in de zuidelijke langsgevel, waar het vermoedelijk oorspronkelijk enkele venster is vervangen door een tweetal vergelijkbare exemplaren. Pannendek vertoont kleur- en materiaalsporen van verbouwing. In de kopse oostgevel / hoofdgevel rechts twee vensteropeningen onder hanenkam, met betonnen kalf en voorzien van met roeden verdeelde dubbele houten tweeruits draairamen onder, en vierruits valramen boven, beide met onder het kalf plaatstalen luiken met groen en wit geschilderd zandlopermotief, en links hiervan een toegangsopening met verdeeld bovenlicht en vernieuwde houten deur, drie treden en een later aangebrachte grotendeels houten luifel. Op zolderverdiepingniveau een tweetal kleinere vensters met vierruits draairamen. Noordelijke of rechter langsgevel met drie maal twee vensteropeningen, met betonnen kalf en voorzien van met roeden verdeelde dubbele houten tweeruits draairamen onder, en vierruits valramen boven, alle met onder het kalf plaatstalen luiken met groen en wit geschilderd zandlopermotief. Zuidelijke langsgevel met twee maal drie vergelijkbare vensteropeningen, met hiertussen een toegangsopening onder segmentboog met grijze kunststenen aanzet- en sluitstenen en met roeden verdeelde dubbele tuindeuren, deze laatste uitzicht gevend op een drie treden hoog halfrond bakstenen bordes. Rechts van dit alles een later binnen een rollaag aangebracht rond venster met kruislings in vieren verdeeld houten raam en links ervan de twee gewijzigde vensters, beide zonder luiken en ontdaan van de duimen. Links van deze beide vensters tevens duidelijke bouwsporen van de aanbouw, alwaar geen gevelopeningen. Westelijke kopgevel met links in hoofdvolume en in de aanbouw een vensteropening met betonnen kalf en met door roeden verdeelde dubbele houten tweeruits draairamen onder en vierruits valramen boven; beide met onder het kalf plaatstalen luiken met groen en wit geschilderd zandlopermotief. In de kopgevel van de aanbouw tevens souterrainlicht. Op zolderverdiepingniveau in de westelijke kopgevel van het hoofdvolume links van het midden een kleiner venster met vierruits raam. De noordgevel van de aanbouw bevat een toegangsopening met vierruits bovenlicht en vier treden, waarin een ruitsgewijze beplankte deur en dito ruitje. Wit geschilderde windveren en mastgoten. Interieur ten dele gemoderniseerd en gewijzigd, onder meer door uitbraak tussenmuur, Eterniet als dakbeschot en deels verlaagde plafonds. Drie van de kennelijk oorspronkelijk vijf - al dan niet gecombineerde - rookkanalen / schoorstenen zijn op zolder bij het beschot afgetopt. Op zolder bouwsporen van een ten behoeve van de constructie van de aanbouw dichtgezet venster. Tevens voor bouwtijd kenmerkende onderdelen, zoals deur- en raamkozijnen, paneeldeuren, tochtdeuren, vaste kasten, kapspanten en -sporen. Onder aanbouw een kleine, half onder de grond gelegen kelder, terwijl het grootste gedeelte van het pand is voorzien van een ongeveer 1,5 m hoge kruipruimte.
Waardering
LEGERINGSGEBOUW, deeluitmakend van een ensemble van legeringsgebouw met annexe garage / stalling, van algemeen belang als goed herkenbaar en ondanks een tussentijdse - mogelijk kort na oplevering uitgevoerde - wijziging relatief gaaf onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter als onderdeel van een groot militair vliegveld opgezet legerkamp, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de kunstmatig opgezette brinkdorpstructuur en de tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Omschrijving van het complex
Complex van VLUCHTLEIDING- EN LEGERINGCENTRUM KLEIN-HEIDEKAMP onderdeel van Vliegveld Deelen, bestaande uit:
TERREIN met AANLEG
Gebouw 1-1 - BADHUIS
Gebouw 1-2 - KETELHUIS met KOLENOPSLAG
Gebouw 1-3 - COMMANDOGEBOUW
Gebouw 1-4 - ELEKTRICITEITSHUIS / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw 1-5 - POORTWACHTERSHUIS en MUURWERK
Bij gebouw 1-5 (A4) - GARAGE / STALLING
Gebouw 1-6 - OFFICIERSWONING
Bij gebouw 1-6 (A15) - SCHUUR
Bij gebouw 1-6 (B1) - GARAGE / STALLING
Gebouw 1-7 - OFFICIERSWONING
Bij gebouw 1-7 (A5) - SCHUUR
Bij gebouw 1-7 (B2) - GARAGE / STALLING
Gebouw 1-9 - OFFICIERSWONING
Bij gebouw 1-9 (A6) - SCHUUR
Gebouw 1-10 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 1-11 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 1-12 - OFFICIERSWONING
Gebouw 1-13 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 1-14 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 1-15 - OFFICIERSWONING
Gebouw 1-17 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 1-18 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 1-19a/b - OFFICIERSWONING
Bij gebouw 1-19 (A8) - SCHUUR
Gebouw 1-20 - LEGERINGSGEBOUW
Bij gebouw 1-20 (B4) - GARAGE / STALLING
Gebouw 1-21 - GARAGE
Gebouw 1-22 - LEGERINGSBARAK MET HONDENHOK (E1)
Gebouw 1-23a/b - OFFICIERSWONING
Bij gebouw 1-23 (A9) - SCHUUR
Gebouw 1-24a/b - OFFICIERSWONING
Bij gebouw 1-24 (A10) - SCHUUR
Gebouw 1-26 - OFFICIERSWONING
Gebouw 1-27 - OFFICIERSWONING
Bij gebouw 1-27 (A12) - SCHUUR
Gebouw 1-28 - OFFICIERSWONING
Gebouw 1-29 - OFFICIERSWONING
Gebouw B-3 - GARAGE / STALLING
Onderdeel G-5 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G-6 - BLUSWATERBUNKER
Het tweede gebouwencomplex van Fliegerhorst Deelen, 'Kleines Heidelager' - thans bekend als Klein-Heidekamp - kwam tot stand op geruime afstand van het eigenlijke rolveld, op een grotendeels open, savanneachtig terrein binnen het bosgebied ten oosten van de Deelensche Weg. De bouw vond in hoofdzaak plaats in de periode oktober 1940 tot en met april 1941. Tussen de Deelensche weg en de tegenwoordige Clément van Maasdijklaan ontwikkelde men een structuur van in hoofdzaak twee gebogen en geknikte, ruwweg noord-zuid lopende lanen, die op een aantal plaatsen onderling werden verbonden door eveneens gebogen of met een knik uitgevoerde lanen. Hiernaast kwamen enige paadjes tot stand. De bebouwing werd losjes rond de grotendeels beklinkerde lanen neergestrooid, onder handhaving van de relatief ijle begroeiing en met aanbrengen van jong opgaand groen. Het kamp straalde het karakter uit van een landelijke, maar ook wel enigszins villawijkachtige kern, met bebouwing rond enige brinkachtige structuren. Het voegde zich zo naadloos in de omgeving: de camouflage was op dit punt optimaal. Het wegennet is na de oorlog hier en daar gestroomlijnd en ook zijn enkele hoofdassen verhard met asfalt, maar het wegenpatroon zoals dat in 1945 werd aangetroffen is in hoofdzaak nog aanwezig. Klein-Heidekamp was in de eerste plaats gebouwd als onderkomen van de staf en het bevatte tevens de hoofdzetel van de gevechtsleiding van 'Nachtjagdgeschwader 1', de zogenoemde 'Geschwaderbefehlsstelle'. Verder bezat het onder andere een 'Kasino', een badhuis, een centraal ketelhuis, sportfaciliteiten - zoals een tennisbaan en een paardenstal - en enige bluswaterbunkers. Technisch bijzonder was de centraal gestookte verwarmingsinstallatie - een vroeg voorbeeld van wijkverwarming. De gebouwen waren voor een deel als 'Regelbauten' gerealiseerd, waarbinnen varianten in standaardmaten en met standaard dakvormen voorkwamen, maar ten dele zijn ze ook als 'Sonderbauten' aan de plaatselijke omstandigheden en behoeften aangepast. In vrijwel alle gevallen werden ze met zorg gecamoufleerd alsof ze landelijke functies vervulden of een dorpsvillakarakter bezaten. In de bebouwing komen verschillende plattegronden voor, maar er is zonder een enkele uitzondering slechts één bouwlaag toegepast, die bijna altijd is voorzien van een opgaande dakvorm. De meeste panden zijn traditionalistisch van stijl, met slechts wat 'noodzakelijke' moderne details, zoals scherfvrije twee centimeter dikke plaatstalen vensterluiken, gewapend betonnen plafonds en - in enkele gevallen - gewapend betonnen kelders. De vloeren zijn in de meeste gebouwen uitgevoerd in houten vloerdelen, maar afhankelijk van functies van ruimten is hier en daar ook beton, baksteen of tegelwerk toegepast. Karakteristiek zijn de circa 50 cm dikke bakstenen muren van het merendeel van de gebouwen en de met pannen gedekte, al dan niet afgewolfde zadeldaken en schilddaken. De plaatstalen luiken zijn vrijwel zonder uitzondering aan één kant in zandloper- of lijstpatroon geschilderd; de andere zijde, die in gesloten toestand naar buiten is gekeerd, is steeds effen groen. Na de oorlog zijn de meeste gebouwen aanvankelijk als manschappenverblijven ingericht; later kregen ze onder meer een functie als woonhuis. Een aantal van de plafonds is verlaagd en een deel van ramen, deuren en houten trappen werd vernieuwd en tevens is de technische infrastructuur ten dele vervangen. De verwarmingsinstallatie is deels nog aanwezig, al zijn de meeste radiatoren inmiddels vervangen. De ruimtelijke indeling van de panden - behalve die van vele zolders - bleef grotendeels intact; meer dan eens werd wel een wijziging gerealiseerd in de en-suiteverbinding van kamers en in de functie en toegankelijkheid van ruimten.
Naast de hierna afzonderlijk beschreven gebouwen en onderdelen omvat Klein-Heidekamp onder meer twee bakstenen hekpijlers aan de Deelenseweg, een van na de Tweede Wereldoorlog daterende tennisbaan (tussen gebouwen 1-18 en 1-19), een relatief jonge woning nabij de toegang aan de Deelenseweg en enige (meer of minder ingrijpend verbouwde) schuurtjes.
Waardering van het complex
Complex van een commandocentrum en (onder)officierslegering, van algemeen belang als relatief gaaf onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter opgezet groot militair vliegveld, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, historisch-geografische, techniekhistorische, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de in het concept verwerkte, deels reeds in het landschap aanwezige elementen, uit de relicten van technische innovatie, uit de in een kunstmatig opgezette, villawijkachtige en / of landelijke structuur met brinkdorpkenmerken en de tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| Legeringsgebouw | Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Militair verblijfsgebouw | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| – | – | – | – | Arnhem | Deelen/Klein-Heidekamp | – | Ja |
| Hoofdcategorie | Subcategorie | Beschrijving | Notitie |
|---|---|---|---|
| Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Militair verblijfsgebouw | – | – |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | A | 1541 | – | Arnhem |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1940 | 1941 | – | vervaardiging |