531172, Arnhem
Inleiding
Gebouw 43 ligt vrijstaand en dominant temidden van opstelplaatsen voor materieel op Groot-Heidekamp, aan de westzijde van de noord-zuid lopende ontsluitingsweg van deze opstelplaatsen, ten noordoosten van nummer 42. Gebouw 43 is een in 1940/1941 als 'Sonderbau' tot stand gebrachte garage met werkplaats en kantoor ten behoeve van de Fahrbereitschaft op een samengestelde plattegrond en omvat drie duidelijk te onderscheiden gedeelten: een lange oost-west gerichte garagedeel, oostelijk hiervan en haaks erop een hoger rechthoekig volume voor werkplaats en kantoor, en oostelijk hiervan weer een lager, relatief ondiep rechthoekige bouwdeel. Gebouw 43 is op macroniveau onderdeel van een grote militaire vliegveldstructuur uit de periode 1940-1945, op mesoniveau van een complex van - op enige afstand van de in lineair en brinkdorpachtig verband geplaatste verblijfsgebouwen - in een rechthoekig geometrisch verband geplaatste gebouwen, en op microniveau van een complex van naar functie en vorm onderling verwante functionele panden. Het pand heeft dienst gedaan als oefenruimte voor brandweer en calamiteitenbestrijding, en draagt hiervan met name op zolderverdiepingniveau (kantoren) de sporen.
Omschrijving
Eenlaagse bakstenen GARAGE met WERKPLAATS en KANTOOR in kruisverband gemetseld, deels onderkelderd, met ca. 50 cm dik buitenmuurwerk op een samengestelde plattegrond en voor een gedeelte gedekt door twee zadeldaken en een afgewolfd zadeldak, elk voorzien van gesmoorde verbeterde Hollandse pannen en voorzien van witte windveren en mastgoten. Het oost-west gerichte garagedeel is opgetrokken op een langgerekte rechthoekige plattegrond en wordt gedekt door een aan de oostzijde aangekapt zadeldak, dat naar het westen uitloopt in een puntgevel. De naar het zuiden gekeerde langs- of voorgevel is door zes bakstenen muurdammen of penanten in vijf dubbele traveeën van gelijke breedte verdeeld, waarvan de linker vier deels zijn ingevuld met spaarvelden en daarbinnen worden afgesloten met twee gevelhoge, zwaar uitgevoerde, verticaal beplankte, houten, hangende roldeuren, geflankeerd door wit geschilderde bakstenen deurstijlen. In elk van de deuren een door roeden in vieren verdeeld venster. In de rechter deur van de middelste travee een rinketdeur. De rechter travee bevat links een getoogde vensteropening onder hanenkam, met dubbele in vieren verdeelde draairamen en rechts een latere invulling met een vlakke houten deur onder rollaag. De noordelijke achtergevel is overwegend voorzien van later ingebrachte rechthoekige vensteropeningen onder betonnen latei. De westelijke kopgevel is blind. Het interieur vertoont enige afzonderlijke stallingruimten met gepleisterde en geschilderde plint en bevat onder meer buizen van een centraal verwarmingssysteem. De met hergebruikt hout in verschillende kleuren beschoten kap wordt gedragen door houten spanten en sporen.
Het oostelijk hiervan gelegen, aanzienlijk hogere hoofdvolume, is deels van een kelder voorzien en heeft een steil met opnieuw verbeterde Hollandse pannen gedekt, afgewolfd zadeldak. De daknok - waarin een schoorsteen - is noord-zuid gericht en bevat in het oostelijk dakschild een viertal dakkapellen onder flauw hellende zadeldakjes. In de naar het zuiden gerichte, ten opzichte van het westelijk garagedeel risalerende, kopse hoofdgevel twee hoge garageopeningen onder hanenkam (thans kunststof hefdeuren). Op zolderverdiepingniveau drie getoogde vensters onder hanenkam en met bakstenen lekdorpel, met dubbele door roeden in vieren verdeelde naar binnen openende houten ramen, geflankeerd door diagonaal beplankte houten luiken. Centraal een ijzeren vluchtladder. De risalerende achtergevel van het hoofdvolume heeft links een getoogde toegangsopening met lattendeur, rechts hiervan een dichtgemetselde rechthoekige gevelopening. Rechts daarnaast drie getoogde vensters onder hanenkam met dubbele door een roede in tweeën gedeelde ramen. Op zolderverdiepingniveau drie met die in de hoofdgevel vergelijkbare getoogde vensters onder hanenkam. In de oostelijke zijgevel links vier hoog geplaatste getoogde vensters onder hanenkam, waarin in achten verdeelde valramen, met bakstenen lekdorpels; rechts daarvan sluit het oostelijke bouwdeel aan. Het interieur bevat op souterrainniveau onder meer een ruimte met verwarmingsapparatuur en op de begane grond stallingruimte te gebruiken als werkplaats met een dichtgestorte smeerput. Op zolderverdiepingniveau onder meer een aantal kantoorruimten met vernieuwde deuren in voor de bouwtijd kenmerkende sponningen. Zolderverdiepingvloer in gewapend beton. Trappen bevatten voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen; verder onder andere geschilderde lambrisering, geel tegelwerk in sanitaire ruimten, ribbelradiatoren.
Het meest oostelijke ondiepe bouwdeel is gebouwd op een rechthoekige plattegrond, ligt ruim achter de rooilijn met de daknok van west naar oost en wordt gedekt door een aan de westzijde aangekapt zadeldak, dat aan de oostzijde eindigt op een puntgevel. Deze oostgevel bevat een brede toegangsopening onder hanenkam, met dubbele opgeklampte deuren en een smalle ventilatiespleet in de geveltop. De zuidelijke langsgevel telt een viertal en de noordelijke een tweetal getoogde vensteropeningen onder hanenkam en met bakstenen lekdorpels, en hierin dubbele door roeden verdeelde vierruits ramen. Het interieur telt enige kleine vertrekken, waarin onder meer voor de bouwtijd kenmerkende deuren en geschilderde lambrisering.
Motivering
GARAGE, WERKPLAATS en KANTOOR van algemeen belang als herkenbaar onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter als onderdeel van een groot militair vliegveld opgezet legerkamp, vanwege:
- architectuurhistorische waarde door de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant en de voor de bouwtijd kenmerkende uitvoering en detaillering,
- krijgs- en cultuurhistorische waarde als garage met werkplaats en kantoor van de "Fahrbereitschaft" in een garagecluster in het legerkamp Groot Heidekamp die speciaal ten behoeve van de Fahrbereitschaft is ingericht,
- stedenbouwkundige en ensemblewaarde door de inbedding in een op rechthoekige grondslag gevormde cluster van garages met voertuigopstelplaatsen, door de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en door de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Omschrijving van het complex
Complex van VLUCHTLEIDING- EN LEGERINGCENTRUM GROOT-HEIDEKAMP, onderdeel van Vliegveld Deelen, bestaande uit:
TERREIN met AANLEG
Gebouw 1 - ARTSENPOST /ARTSENWONING
Gebouw 2 - ZIEKENBARAK
Gebouw 3 - ZIEKENBARAK
Gebouw 4 - ZIEKENBARAK
Gebouw 5 - TANDARTSGEBOUW
Gebouw 6 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 7 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 8 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 9 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 10 - ONTSPANNINGSGEBOUW / RESTAURANT
Gebouw 11 / 12 - MILITAIR GEBOUW
Gebouw 13 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 14 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 15 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 16 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 17 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 18 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 19 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 20 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 21 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 22 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 23 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 24 - KETELHUIS
Gebouw 25 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 26 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 27 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 28 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 29 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 30 - POORTGEBOUW
Gebouw 31 - ONTSPANNINGSGEBOUW ANNEX RESTAURANT
Gebouw 32 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 33 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 34 - ELEKTRICITEITSHUIS / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw 35 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 36 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 37 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 38 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 41 - GARAGE
Gebouw 42 - GARAGE
Gebouw 43 - GARAGE WERKPLAATS en KANTOOR
Gebouw 44 - GARAGE
Gebouw 47 - GARAGE
Gebouw 48 - GARAGE
Gebouw 54 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 56 - KETELHUIS ANNEX BADHUIS
Gebouw 57 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 58 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 59 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60A - SCHUUR
Gebouw 61 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 62 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 63 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 64 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 65 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 66 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 67 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 68 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 69 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 70 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 71 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 72 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 73 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 74 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 75 - KETELHUIS
Gebouw 76 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 77 - LEGERINGSBARAK
Gebouw A1 - SCHUUR
Gebouw B1 - MAGAZIJN / OPSLAGGEBOUW
Gebouw E1 - SCHUUR
Gebouw E3 - SCHUUR
Gebouw E8 - SCHUUR
Gebouw F - MORTUARIUM
Onderdeel G1 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G2 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G3 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G4 - BLUSWATERBUNKER
Gebouw P1 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw P2 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Als derde gebouwencomplex van Fliegerhorst Deelen, kwam gereed het 'Großes Heidelager' - nu bekend als Groot-Heidekamp. Groot-Heidekamp kwam tot stand op geruime afstand van het eigenlijke rolveld, op een grotendeels open savanneachtig terrein binnen het bosgebied tussen de huidige Clément van Maasdijklaan en de Waterbergseweg. De uitvoering vond in hoofdzaak plaats in de periode oktober 1940 tot en met juni 1941. Oostelijk van de huidige Van Maasdijklaan ontstond een quasi-organisch tot ontwikkeling gekomen wegenstructuur met een geknikte hoofdas en een parallelle achterweg, die min of meer evenwijdig met de Van Maasdijklaan werden getraceerd en die aan beide uiteinden oplosten in brinkachtige structuren en / of T-kruisingen. Deze laatste vormden enerzijds verbindingen met de Van Maasdijklaan, terwijl ze anderzijds naar vorkachtige splitsingen leidden, die op hun beurt gebogen of geknikte aansluiting gaven op de Waterbergseweg. De militaire bebouwing werd voornamelijk tamelijk losjes rond deze vermoedelijk integraal beklinkerde wegen neergestrooid, maar - met name in het noorden - ook voor een niet onbelangrijk deel tamelijk rigide rond een ruime rechthoekige opstelplaats voor (rollend) materieel opgetrokken. De aanwezige, relatief ijle begroeiing is zoveel mogelijk gehandhaafd, terwijl hiernaast jong opgaand groen werd aangebracht. Het kamp straalde het karakter uit van een enigszins langgerekte landelijke kern met zwaartepunten van bebouwing aan de westelijke noord-zuid lopende weg en nabij de brinkachtige structuren en splitsingen. Großes Heidelager voegde zich - behalve in het rechthoekig ingedeelde noorden - dan ook naadloos in de omgeving: de beoogde camouflage was - behalve in het noorden - dus optimaal. Het wegenpatroon is na de oorlog hier en daar enigszins gestroomlijnd en op verschillende plaatsen uitgebreid, maar incidenteel ook uitgedund, terwijl de meeste hoofdassen inmiddels zijn verhard met asfalt. Niettemin is het wegennet zoals dat in 1945 werd aangetroffen in hoofdzaak nog aanwezig, inclusief een aantal beklinkerde tracés. Groot-Heidekamp was in de eerste plaats onderkomen van de verbindingstroepen, de zogenoemde 'Luftwaffenachrichtenkompanie', terwijl het noorden van het terrein onder meer plaats bood aan rollend materieel, de zogenoemde 'Fahrbereitschaft': er zijn verschillende typen barakken en garages. Verder omvat het kamp ondermeer twee Kasino's (restaurant- en ontspanningsgebouwen), drie bad- en/of ketelhuizen, een hospitaal, scholing- en sportfaciliteiten en enkele blusbunkers en een rechthoekig blusreservoir bij het noordelijke deel van het terrein. Technisch bijzonder is de centraal gestookte verwarmingsinstallatie - een vroeg voorbeeld van wijkverwarming dus. De gebouwen zijn hoofdzakelijk als 'Regelbau' in standaardmaten - steeds met varianten - uitgevoerd, maar ten dele zijn ze ook als 'Sonderbau' aan de plaatselijke omstandigheden en behoefte aangepast. In ieder geval zijn de meeste uitgevoerd of gecamoufleerd alsof ze landelijke functies vervulden. In de bebouwing komen vrij veel verschillende plattegronden voor, maar er is zonder uitzondering slechts één bouwlaag toegepast, die vrijwel altijd werd voorzien van een opgaande dakvorm. De meeste panden zijn in een traditionalistische trant uitgevoerd, met slechts wat 'noodzakelijke' moderne details, zoals twee centimeter dikke bomscherfvrije plaatstalen luiken, gewapend betonnen plafonds en in enkele gevallen ook gewapend betonnen kelders. Karakteristiek zijn de circa 50 cm dikke muren van het merendeel van de gebouwen en de met pannen gedekte, al dan niet afgewolfde zadeldaken en schilddaken. De plaatstalen luiken zijn vrijwel zonder uitzondering aan één kant in zandloper- of lijstpatroon geschilderd; de andere zijde, die in gesloten toestand naar buiten was gekeerd, is gewoonlijk effen groen. Na de oorlog zijn de meeste gebouwen jarenlang hergebruikt - vrijwel altijd in een bestemming die aansloot bij de oorspronkelijke functie. Een deel van de plafonds is (in later tijd) verlaagd en een deel van ramen, houten trappen en vooral deuren is vernieuwd, terwijl ook de technische infrastructuur ten dele is vervangen. De verwarmingsinstallatie is deels hergebruikt, al zijn vele radiatoren inmiddels vervangen. De ruimtelijke indeling van de panden - behalve die van een aantal zolders - is grotendeels intact. In de laatste jaren van de 20e eeuw zijn de meeste gebouwen uit de periode 1940-1945 verlaten en deels aan hun lot overgelaten.
Naast de hier afzonderlijk beschreven gebouwen omvat Groot-Heidekamp onder meer enige overwegend met betonplaten bedekte opstel- en wasplaatsen, diverse kleinere functionele bouwwerkjes en voorts een aantal relatief oude en jongere militaire gebouwen en faciliteiten, alsmede enige na 2000 tot stand gekomen gebouwen en voorzieningen. Een belangrijk deel van het totale terrein - met name in het oosten en noorden - is niet bebouwd, maar overwegend begroeid met naaldhout.
Waardering van het complex
Complex van legeringgebouwen en annexen, alsmede onderkomens voor voorzieningen en in oorsprong ook van de autoverkeersdienst. Van algemeen belang als relatief gaaf onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter opgezet groot militair vliegveld, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, historisch-geografische, techniekhistorische, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de overwegend op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de in het concept verwerkte, deels reeds in het landschap aanwezige en deels daarop geïnspireerde elementen, uit de relicten van technische innovatie, uit de in een kunstmatig opgezette landelijke structuur met lineaire en brinkdorpkenmerken en met tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| – | Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Bijgebouwen | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| – | – | – | – | Arnhem | Deelen:Groot-Heidekamp | – | Ja |
| Hoofdcategorie | Subcategorie | Beschrijving | Notitie |
|---|---|---|---|
| Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Bijgebouwen | – | – |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | A | 1541 | – | Arnhem |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1940 | 1941 | – | vervaardiging |