531176, Arnhem
Inleiding
Gebouw 56 ligt vrijstaand in een bebost plantsoen, op enige afstand ten noordoosten van nummer 37 en ten zuidoosten van de bluswaterviijver, aan de noordzijde van een naar het noordoosten gerichte, iets gebogen weg op Groot-Heidekamp. De daknok is globaal van zuidwest naar noordoost gericht en loopt evenwijdig aan de weg. Gebouw 56 is een in 1940-1941 als 'Sonderbau' tot stand gekomen badhuis annex ketelhuis, een hoedanigheid waarin het een pioniersrol vervulde in wijkverwarmingtechniek in Nederland, samen met de ketelhuizen nummer 24 en 75. Het is op macroniveau onderdeel van een grote militaire vliegveldstructuur uit de jaren 1940-1945, op mesoniveau van een ijl complex van deels in lineair en deels in uitwaaierend brinkdorpachtig verband geplaatste gebouwen, en hierbinnen op microniveau van een reeks in een los lineair verband gepositioneerde panden. Het gebouw functioneert thans nog als ketelhuis voor verwarming in het complex.
Omschrijving
Deels vanuit souterrainniveau uitgevoerd eenlaags bakstenen KETELHUIS ANNEX BADHUIS op L-vormige plattegrond, onder een aan weerszijden afgewolfd en onderin iets uitgezwenkt, met rode verbeterde Hollandse pannen gedekt zadeldak. Aan de noordwestelijke langsgevel links een lagere uitbouw onder aangekapt schilddak. Oostelijk uit het midden van de hoofdkap, dwars op de noklijn, een relatief omvangrijke, enkele meters hoge bakstenen schoorsteen die aan de oostzijde is voorzien van klimijzers. In de westelijke kopse gevel of voorgevel een centrale getoogde toegangsopening onder hanenkam, met stoep en dubbele naar buiten openslaande deuren. Tegen de noordoostelijke kopse gevel een vermoedelijk later toegevoegde, lage en met mastiekwerk afgesloten, vlak gedekte aanbouw met drie valraampjes onder rollaag op souterrainniveau, en rechts daarvan een zijdelingse trap met ijzeren balustrade en deels metalen treden naar een toegang op souterrainniveau. Boven de aanbouw twee dichtgemetselde vensteropeningen en op zolderverdiepingniveau een vensteropening onder rollaag en met vierruits raam. De zuidoostelijke langsgevel met zes dichtgemetselde vensters en in het midden een door een luchtrooster vervangen venster. Noordwestelijke langsgevel met dichtgemetselde vensters rechts en een gewijzigde toegangsopening met bovenlicht. Links de lage uitbouw onder schilddak, met in de kopse en de zuidwestelijke gevel elk drie en in de noordoostelijke gevel twee getoogde, hoog geplaatste vensters onder hanenkam, waarvan die in de zuidwestelijke gevel dichtgemetseld. In de noordoostelijke gevel rechts in aansluiting aan de vensters een getoogde toegangsopening onder hanenkam. Mastgoten en witgeschilderde windveren. In het interieur van het souterrain aan de oostzijde, het voormalige ketelhuis, onder meer gele vloertegels, bruin geschilderde lambrisering en daarboven wit gesausde muren; verder relicten van een hijsinstallatie en klimijzers naar een (later) beschoten zolder. De aanbouw onder schilddak is voorzien van een lichtblauw geschilderde lambrisering. In het voormalig badhuisgedeelte bevindt zich de thans operationele verwarmingsinstallatie, die geen intrinsieke monumentale waarde vertegenwoordigt.
Waardering
KETELHUIS ANNEX BADHUIS, van algemeen belang als zeldzaam onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter als onderdeel van een groot militair vliegveld opgezet legerkamp, vanwege:
- architectuurhistorische waarde door de op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant en de voor de bouwtijd kenmerkende uitvoering en detaillering,
- krijgs- en cultuurhistorische waarde als ketelhuis van een in korte tijd met moderne voorzieningen gebouwd legeringskamp en de daarbinnen tot in detail doorgevoerde camouflage, en als ketelhuis van het eerste wijkverwarmingssysteem in Nederland
- complex- en ensemblewaarden door de situering in een kunstmatig opgezette brinkdorpstructuur ten behoeve van camouflage, door de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en door de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Omschrijving van het complex
Complex van VLUCHTLEIDING- EN LEGERINGCENTRUM GROOT-HEIDEKAMP, onderdeel van Vliegveld Deelen, bestaande uit:
TERREIN met AANLEG
Gebouw 1 - ARTSENPOST /ARTSENWONING
Gebouw 2 - ZIEKENBARAK
Gebouw 3 - ZIEKENBARAK
Gebouw 4 - ZIEKENBARAK
Gebouw 5 - TANDARTSGEBOUW
Gebouw 6 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 7 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 8 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 9 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 10 - ONTSPANNINGSGEBOUW / RESTAURANT
Gebouw 11 / 12 - MILITAIR GEBOUW
Gebouw 13 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 14 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 15 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 16 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 17 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 18 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 19 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 20 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 21 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 22 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 23 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 24 - KETELHUIS
Gebouw 25 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 26 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 27 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 28 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 29 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 30 - POORTGEBOUW
Gebouw 31 - ONTSPANNINGSGEBOUW ANNEX RESTAURANT
Gebouw 32 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 33 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 34 - ELEKTRICITEITSHUIS / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw 35 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 36 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 37 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 38 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 41 - GARAGE
Gebouw 42 - GARAGE
Gebouw 43 - GARAGE WERKPLAATS en KANTOOR
Gebouw 44 - GARAGE
Gebouw 47 - GARAGE
Gebouw 48 - GARAGE
Gebouw 54 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 56 - KETELHUIS ANNEX BADHUIS
Gebouw 57 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 58 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 59 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 60A - SCHUUR
Gebouw 61 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 62 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 63 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 64 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 65 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 66 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 67 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 68 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 69 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 70 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 71 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 72 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 73 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 74 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 75 - KETELHUIS
Gebouw 76 - LEGERINGSBARAK
Gebouw 77 - LEGERINGSBARAK
Gebouw A1 - SCHUUR
Gebouw B1 - MAGAZIJN / OPSLAGGEBOUW
Gebouw E1 - SCHUUR
Gebouw E3 - SCHUUR
Gebouw E8 - SCHUUR
Gebouw F - MORTUARIUM
Onderdeel G1 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G2 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G3 - BLUSWATERBUNKER
Onderdeel G4 - BLUSWATERBUNKER
Gebouw P1 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Gebouw P2 - SCHUUR / TRANSFORMATORHUIS
Als derde gebouwencomplex van Fliegerhorst Deelen, kwam gereed het 'Großes Heidelager' - nu bekend als Groot-Heidekamp. Groot-Heidekamp kwam tot stand op geruime afstand van het eigenlijke rolveld, op een grotendeels open savanneachtig terrein binnen het bosgebied tussen de huidige Clément van Maasdijklaan en de Waterbergseweg. De uitvoering vond in hoofdzaak plaats in de periode oktober 1940 tot en met juni 1941. Oostelijk van de huidige Van Maasdijklaan ontstond een quasi-organisch tot ontwikkeling gekomen wegenstructuur met een geknikte hoofdas en een parallelle achterweg, die min of meer evenwijdig met de Van Maasdijklaan werden getraceerd en die aan beide uiteinden oplosten in brinkachtige structuren en / of T-kruisingen. Deze laatste vormden enerzijds verbindingen met de Van Maasdijklaan, terwijl ze anderzijds naar vorkachtige splitsingen leidden, die op hun beurt gebogen of geknikte aansluiting gaven op de Waterbergseweg. De militaire bebouwing werd voornamelijk tamelijk losjes rond deze vermoedelijk integraal beklinkerde wegen neergestrooid, maar - met name in het noorden - ook voor een niet onbelangrijk deel tamelijk rigide rond een ruime rechthoekige opstelplaats voor (rollend) materieel opgetrokken. De aanwezige, relatief ijle begroeiing is zoveel mogelijk gehandhaafd, terwijl hiernaast jong opgaand groen werd aangebracht. Het kamp straalde het karakter uit van een enigszins langgerekte landelijke kern met zwaartepunten van bebouwing aan de westelijke noord-zuid lopende weg en nabij de brinkachtige structuren en splitsingen. Großes Heidelager voegde zich - behalve in het rechthoekig ingedeelde noorden - dan ook naadloos in de omgeving: de beoogde camouflage was - behalve in het noorden - dus optimaal. Het wegenpatroon is na de oorlog hier en daar enigszins gestroomlijnd en op verschillende plaatsen uitgebreid, maar incidenteel ook uitgedund, terwijl de meeste hoofdassen inmiddels zijn verhard met asfalt. Niettemin is het wegennet zoals dat in 1945 werd aangetroffen in hoofdzaak nog aanwezig, inclusief een aantal beklinkerde tracés. Groot-Heidekamp was in de eerste plaats onderkomen van de verbindingstroepen, de zogenoemde 'Luftwaffenachrichtenkompanie', terwijl het noorden van het terrein onder meer plaats bood aan rollend materieel, de zogenoemde 'Fahrbereitschaft': er zijn verschillende typen barakken en garages. Verder omvat het kamp ondermeer twee Kasino's (restaurant- en ontspanningsgebouwen), drie bad- en/of ketelhuizen, een hospitaal, scholing- en sportfaciliteiten en enkele blusbunkers en een rechthoekig blusreservoir bij het noordelijke deel van het terrein. Technisch bijzonder is de centraal gestookte verwarmingsinstallatie - een vroeg voorbeeld van wijkverwarming dus. De gebouwen zijn hoofdzakelijk als 'Regelbau' in standaardmaten - steeds met varianten - uitgevoerd, maar ten dele zijn ze ook als 'Sonderbau' aan de plaatselijke omstandigheden en behoefte aangepast. In ieder geval zijn de meeste uitgevoerd of gecamoufleerd alsof ze landelijke functies vervulden. In de bebouwing komen vrij veel verschillende plattegronden voor, maar er is zonder uitzondering slechts één bouwlaag toegepast, die vrijwel altijd werd voorzien van een opgaande dakvorm. De meeste panden zijn in een traditionalistische trant uitgevoerd, met slechts wat 'noodzakelijke' moderne details, zoals twee centimeter dikke bomscherfvrije plaatstalen luiken, gewapend betonnen plafonds en in enkele gevallen ook gewapend betonnen kelders. Karakteristiek zijn de circa 50 cm dikke muren van het merendeel van de gebouwen en de met pannen gedekte, al dan niet afgewolfde zadeldaken en schilddaken. De plaatstalen luiken zijn vrijwel zonder uitzondering aan één kant in zandloper- of lijstpatroon geschilderd; de andere zijde, die in gesloten toestand naar buiten was gekeerd, is gewoonlijk effen groen. Na de oorlog zijn de meeste gebouwen jarenlang hergebruikt - vrijwel altijd in een bestemming die aansloot bij de oorspronkelijke functie. Een deel van de plafonds is (in later tijd) verlaagd en een deel van ramen, houten trappen en vooral deuren is vernieuwd, terwijl ook de technische infrastructuur ten dele is vervangen. De verwarmingsinstallatie is deels hergebruikt, al zijn vele radiatoren inmiddels vervangen. De ruimtelijke indeling van de panden - behalve die van een aantal zolders - is grotendeels intact. In de laatste jaren van de 20e eeuw zijn de meeste gebouwen uit de periode 1940-1945 verlaten en deels aan hun lot overgelaten.
Naast de hier afzonderlijk beschreven gebouwen omvat Groot-Heidekamp onder meer enige overwegend met betonplaten bedekte opstel- en wasplaatsen, diverse kleinere functionele bouwwerkjes en voorts een aantal relatief oude en jongere militaire gebouwen en faciliteiten, alsmede enige na 2000 tot stand gekomen gebouwen en voorzieningen. Een belangrijk deel van het totale terrein - met name in het oosten en noorden - is niet bebouwd, maar overwegend begroeid met naaldhout.
Waardering van het complex
Complex van legeringgebouwen en annexen, alsmede onderkomens voor voorzieningen en in oorsprong ook van de autoverkeersdienst. Van algemeen belang als relatief gaaf onderdeel van een uit de Tweede Wereldoorlog stammend en door de Duitse bezetter opgezet groot militair vliegveld, vanwege: architectuurhistorische, stedenbouwkundige, historisch-geografische, techniekhistorische, krijgs- en cultuurhistorische en complex- en ensemblewaarden, die onder meer kunnen blijken uit de overwegend op locale vormen geïnspireerde traditionalistische bouwtrant, uit de voor de bouwtijd kenmerkende onderdelen en details, uit de in het concept verwerkte, deels reeds in het landschap aanwezige en deels daarop geïnspireerde elementen, uit de relicten van technische innovatie, uit de in een kunstmatig opgezette landelijke structuur met lineaire en brinkdorpkenmerken en met tot in detaillering doorgevoerde camouflage, uit de samenhang van en met het totale militaire vliegveldconcept en de ruimtelijke hoofdlijnen en onderdelen van het kampement, en uit de onderlinge verwantschap van de hierbij toegepaste vormen.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| – | Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Bijgebouwen | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| – | – | – | – | Arnhem | Deelen:Groot-Heidekamp | – | Ja |
| Hoofdcategorie | Subcategorie | Beschrijving | Notitie |
|---|---|---|---|
| Verdedigingswerken en militaire gebouwen | Bijgebouwen | – | – |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | A | 1541 | – | Arnhem |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1940 | 1941 | – | vervaardiging |