We hadden wel gezien dat het een rijksmonument was, maar daar tilden we na wat googelen niet al te zwaar aan

Andy: ‘De markt was in 2019 totaal overspannen. We kregen een rondleiding en daarna vijf minuten tijd om te beslissen. Er moest op zijn zachtst gezegd veel aan gebeuren. Maar voor een kant en klaar pand hadden we niet genoeg geld.’ Marjan: ‘Alles zat vol met hooi en stro. De vorige eigenaar was hier opgegroeid, er was in al die jaren weinig aan gedaan. Behalve een vernieuwing in de jaren zeventig. Dat waren ingrepen die in het nadeel van het pand waren. ‘In de bedstee stond een badkuip, de schouw was eruit gesloopt, de tegeltjes waren weg, net als veel andere originele elementen. Het allerergste was wel dat na het verwijderen van de gipsplaten van het plafond, bleek dat een deel van de ankerbalken afgezaagd waren.’

Voor een kant en klaar pand hadden we niet genoeg geld

Marjan en Andy kochten het monument in 2019 en het eerste wat we deden was een omgevingsvergunning aanvragen bij de gemeente. ‘Die zeiden meteen dat we een bouwcoach nodig hadden. Die coach, Alex Krauts, heeft veel goed werk gedaan. Maar het zorgde er ook voor dat wijzelf de controle en vooral het overzicht dreigden te verliezen. De poppetjes dansen, maar je trekt niet zelf aan de touwtjes.’ Andy: ‘Alex wees ons erop dat de schuur eigenlijk de oorspronkelijke woonboerderij uit ongeveer 1760 was. Hierop besloten wij de schuur her te bestemmen tot woning voor onze, nu 25 jarige, zoon. Dan hoefden we geen kamers op zolder te maken in onze boerderij. Via de provincie zetten we een procedure in gang. Dat moest ook voor de boerderij uit 1870, waar wijzelf wilden wonen met onze dochter. Daar moest een woonbestemming op komen. Er werd een historisch rapport gemaakt en Machiel Adema van de stichting DBF heeft ons geholpen bij het aanvragen van een herbestemmingssubsidie bij de provincie.’

De poppetjes dansen maar je trekt niet zelf aan de touwtjes

Het overzicht houden was moeilijk. Marjan: ‘Toen bleek dat er asbest aanwezig was. De daken van de schuren en de vensterbankjes in het huis. Dat kostte bij elkaar zo’n 10.000 euro. En de verzekeraar wilde ons pand om die reden ook niet verzekeren. Dat we nog steeds de financiering niet rond had, hielp daar ook niet bij. Dat is ons pas in 2021 gelukt.’ Andy: ‘We hebben een tijdje op allerlei plekken gewoond, in totaal verhuisden we zes keer. In de winter van 2019 was het huis enigszins ingericht en zijn we er gaan wonen. Het was niet comfortabel, maar we leerden het huis zo wel goed kennen. Overal was vocht en schimmel. We kwamen er achter dat het vocht in de muren geen optrekkend vocht was, maar condensvorming. Hierdoor was ook veel schimmel ontstaan.’

Overal was vocht en schimmel

‘En toen kwam corona. Daardoor moesten we langer wachten op onze omgevingsvergunning. Maar we hadden toen ook de tijd om ons te verdiepen in verduurzaming en om voorzichtig aan wat aan te pakken in het huis. Iedereen waarschuwde ons: doe niks! Maar we moesten toch wat doen om verdere achteruitgang te voorkomen. Gelukkig hadden we een aannemer, de firma Elpenhof uit De Wijk, die heel coulant was. Hij was bereid te beginnen met onderhoud, terwijl wij nog steeds de financiering niet rond hadden. Dat was echt geweldig.’ Andy vult aan: ‘Als we nog langer gewacht hadden was het hele project niet doorgegaan. De prijzen stegen immers in korte tijd enorm. Maar gelukkig kwam alles net op tijd rond.’

Als we nog langer gewacht hadden, was het hele project niet doorgegaan

Na anderhalf jaar was eindelijk alles rond, dachten Andy en Marjan. ‘Vooral de herbestemmingssubsidie van de provincie was snel toegekend. Maar voor de uiteindelijke omgevingsvergunning die nodig was voor de financiering, moest ook nog de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed betrokken worden, omdat het om een rijksmonument ging.  Die zijn hier geweest met de gemeente en hadden nog wel wat op- en aanmerkingen. We kregen natuurlijk allereerst de opmerking dat de Rijksdienst er van meet af aan bij betrokken moest worden. De inhoudelijke discussie ging onder meer over onze inzet van leem als isolatiemiddel. Pas in de zomer van 2021 kreeg we ook hun fiat en konden we aan de slag.’ Marjan vult aan: ‘De indeling van onze woonboerderij hebben we gemaakt op basis van het historisch rapport. We hielden rekening met de monumentale waarden. Dat betekent dat we een kleine badkamer hebben, zonder ligbad. Dat hadden we best gewild, maar het zat er niet in. En we hebben een kleine slaapkamer. Het is passen en meten. Onze wasmachine staat in de hal. Het woongedeelte hebben we in twee stukken verdeeld. Voor ons het grootste deel en 50 m2 hadden we bedoeld als mantelzorgwoning voor mijn moeder. Maar ze is helaas overleden. Nu bivakkeert onze dochter er wanneer ze thuis is. Dit deel kunnen we eventueel ook gaan verhuren in de toekomst. De ramen hebben we geplaatst zoals ze stonden op een oude foto. De zus van de vorige eigenaar kwam langs met een foto uit 1901 en toen zagen we hoe het zat. Alle tekeningen hadden we toen al klaar, maar die hebben we aangepast.’ Andy vertelt: We hebben nog altijd goed contact met de vorige bewoners en met de buren, die ons veel kunnen vertellen over het huis en nog informatie uit het archief hadden. Daaruit bleek dat in 1630 voor het eerst belasting op dit adres is betaald, het zogenaamde ‘haardstedengeld’.

De indeling hebben we gemaakt op basis van historisch onderzoek

Het verduurzamen en dan met name de isolatie, was een traject op zich. Andy vertelt: ‘Een bouwtekenaar had een plan gemaakt, maar die tekenaar kwam niet uit de restauratiewereld. Er was gedacht aan beluchting, ontluchting, voorzetwandjes en isolatie met folie en glaswol. Maar wij vonden: dat hoort niet bij een monument. Toen zijn we aan het denken gekomen: hoe deden mensen het vroeger dan?’ Marjan: ‘We deden inspiratie op bij het Polderhuis in Amsterdam. Dat huis is verduurzaamd zonder het monument aan te tasten. Daar hadden ze vloerverwarming en muurverwarming in lemen wanden. Dat is damp open en dat vonden we belangrijk, gezien het condensprobleem.’ Andy vult aan: ‘Ook het huis van Bartje in Assen is volgens die methode geïsoleerd en verwarmd, met aandacht voor vochtproblematiek.’ 

Daar hadden ze muurverwarming in lemen wanden

Geen folie dus, maar leem voor het huis in Erm. Marjan: ‘In Emmen zit leem in de grond. Bij Oskam B.V., een leemverwerkingsbedrijf, kochten we 25000 kilo leem en leemstenen. Een professional in Duitsland heeft Andy voorgedaan hoe je die lemen muren opzet.’ Andy: ‘Dat moet laag voor laag. De eerste laag is een lemen laag van 1 cm om de muur te egaliseren. Daarbovenop komen houtvezelplaten van 10 cm dik, die ademen en isoleren goed. Op die houtvezelplaten kwamen de leidingen van de verwarming. En vervolgens ging ik daar weer met lagen leem overheen. Dat doe je laag voor laag en je moet het tussendoor goed laten drogen. De onderste laag leem is gemengd met stro. In de bovenste lagen is een gaas verwerkt, dat zorgt ervoor dat de spanning niet te groot wordt en het leem niet gaat barsten.’

Houtvezelplaten van 10 cm dik, die ademen en isoleren goed

Momenteel gebruiken Andy en Marjan nog gas, maar op termijn kunnen ze over op een warmtepomp. ‘Ons totale gasverbruik voor de drie woningen is gelijk aan een drie persoons huishouden in een gemiddeld huis. We hadden in ons huis de verwarming midden november nog niet eens aangehad! Als we ’s avonds een houtvuurtje aan hebben, laadt het leem op. Daar hebben we dan weer 24 uur plezier van. Het is hier in huis eigenlijk continu zo’n 20 graden. Zonder met gas bij te stoken. Warm water hebben we uit een zonneboilerset met heat pipes installatie, die in de tuin staat.’

Als we ’s avonds een houtvuurtje aan hebben, laadt het leem op

Het plafond is van hout en daar bovenop ligt een 30 centimeter dikke perlit laag. Dat zijn kleine korrels gemaakt van gemalen lava. Marjan: ‘We hebben hier bewust voor gekozen, omdat muizen en ratten hierin niet kunnen nestelen. En het is ook ademend materiaal. We hebben tussen het voorhuis en de deel een wand geplaatst, de spouw daarvan hebben we ook gevuld met perlit. We hebben heel goed gekeken naar hoe vroeger gebouwd werd. In Duitsland zie je bij vakwerkhuizen dat er onder het vakwerk altijd een horizontale houden balk ligt. Die balk houdt het vocht tegen. Een verticale balk trekt het vocht juist omhoog. Dat soort dingen namen wij over.’

Andy Bieler deelt graag zijn ervaringen met anderen. Heeft u vragen, bijvoorbeeld over perliet of over het verwerken  van leem? Stuur dan een mail aan andybieler13@gmail.com

We hebben heel goed gekeken naar hoe vroeger gebouwd werd

Het was zoeken naar duurzame en goedkope oplossingen. Dat maakt ook creatief. Marjan: ‘De keukens in beide woonhuizen haalden we van Marktplaats. De bedsteedeuren komen uit de originele boerderij.’ Marjan en Andy zijn blij met het eindresultaat. ‘We hebben twee jaar lang heel veel hooi op onze vork gehad. Dat we de financiering maar niet rond kregen, zorgde voor heel wat slapeloze nachten. Maar nu kunnen we weer rustig slapen en we genieten volop!’