Inleiding

SLUIZENCOMPLEX, Winsumer- en Schaphalsterzijlen genaamd, bestaande uit de SCHAPHALSTERZIJL oorspronkelijk daterend uit 1459, de WINSUMERZIJL oorspronkelijk daterend uit 1636, de tussen beide sluizen gelegen MIDDENKEERSLUIS daterend uit 1890 met schotbalkkering daterend uit 1956 en de houten LOODS van het Waterschap Hunsingo daterend uit omstreeks 1917. Het complex vormt één geheel met het Waarmanshuis uit 1843 dat al rijksmonument is (monumentnummer 39044). De Winsumer- en Schaphalsterzijlen liggen aan de monding van het Winsumerdiep in het Reitdiep, in een dijk die langs de oostzijde van het Reitdiep van Schouwerzijl via Schilligeham naar Garnwerd loopt. Op deze plek werd in 1459 de Schaphalsterzijl aangelegd. In 1636 werd de Winsumerzijl hiernaartoe verplaatst. Tussen de beide zijlen lag een aarden wal die in 1890 werd vervangen door een wachtsluis. In 1917 werd het sluizencomplex door het waterschap Hunsingo hersteld en vernieuwd, waardoor het voornamelijk zijn huidige aanzien kreeg. In dat jaar werd vermoedelijk ook de houten loods (werkplaats) gebouwd. Het sluizencomplex wordt sinds 1917 gevormd door van west naar oost een keersluis met schuifdeur, de Schaphalsterzijl genaamd, een middenkeersluis, Nieuwe Sluis genaamd, een tweede keersluis met schuifdeur, de Winsumerzijl genaamd, het ten noorden van de sluizen gelegen Waarmanshuis (monumentnummer 39044) en de ten oosten hiervan gelegen loods. In 1956 werd aan de middenkeersluis een schotbalkkering toegevoegd. Keersluizen zijn sluizen met een enkel paar deuren; zij moeten voorkomen dat de waterstand achter de sluis te hoog wordt, waardoor er overstromingen zouden kunnen ontstaan. Het enkele stel sluisdeuren, of in dit geval een schuifdeur, wordt alleen bij extreem hoge waterstanden gesloten. Een schotbalkkering heeft in principe dezelfde functie als een keersluis, maar heeft in plaats van sluisdeuren balken die in een schotbalksponning worden neergelaten. De Winsumer- en Schaphalsterzijlen maken onderdeel uit van het waterhuishoudingssysteem van het Reitdiepdal. Ze liggen ver achter de huidige uitwateringssluis, de uitwateringssluizen te Lauwersoog. Het complex heeft, zoals alle civieltechnische kunstwerken in het Reitdiepdal, ten gevolge van de extreme openheid van het landschap een grote beeldbepalende functie.

Waardering

Sluizencomplex, de Winsumer- en Schaphalsterzijlen genaamd, wat huidig aanzien betreft daterend uit 1917, maar met duidelijke bouwsporen uit 1790, 1890 en 1956, van algemeen belang:

- als voorbeeld van een sluizencomplex uit het begin van de 20ste eeuw;

- vanwege de bijzondere samenstelling van het sluizencomplex;

- vanwege de gaafheid van het complex als geheel en van de afzonderlijke onderdelen;

- als onderdeel van de reeks waterhuishoudkundige werken in het Reitdiep;

- vanwege de beeldbepalende ligging in het Reitdiepdal.