Heiligenberg, Leusden

HOOFDGEBOUW. Witgepleisterd huis van twee verdiepingen met een met grijze pannen gedekt zadeldak met afgeplatte nok boven het middendeel, dat haaks omgaat in de schilddaken van de zijvleugels. Het middendeel van het huis werd rond 1815 door Ernst Louis van Hardenbroek (1774-1843) gebouwd en is onderkelderd, waarbij de overkluising bestaat uit troggewelven op verkant gelegde houten balken. De noord- en zuidvleugel (respectieveli jk 1865 en 1875) werden gebouwd door L.H. Eberson (1822-1889) en werken compositorisch als hoekrisalieten van het corps de logis. Beiden zijn onderkelderd, maar de troggewelven zijn hier op normale wijze aangebracht, dat wil zeggen, van de moerbalken is een zijde zichtbaar.

De ingang bevindt zich centraal in de middenrisaliet aan de west(-berg)kant van het huis en wordt voorafgegaan door een trap van 7 treden. De dubbele openslaande deuren bestaan ieder uit 3 ruiten en worden afgesloten door een 2 ruiten b reed bovenlicht. Aan weerskanten van de ingang bevinden zich 1 ruit brede ramen met dezelfde ruitsverdeling als bij de deuren. Naast ingang en vensters zijn lisenen op de muurvlakken aangebracht, met erboven consoles die een kroonlijst dragen. Boven de kroonlijst van de ingangspartij zijn wederom 3 vensters aangebracht; 2 smalle van 3 ruiten en 1 breed van 6 ruiten. Boven dit laatste venster is een halfronde dakkapel met 4 ruiten aangebracht, waarvan de bovenste 2 ruiten half afgerond zijn.

Aan weerszijden van de middenrisaliet van het middengedeelte zijn op de begane grond twee 8 ruitsvensters en op de verdieping twee 6 ruitsvensters met frans balkon geplaatst. Op de as boven deze vensters een halfronde 4 ruits dakkapel, die via een ijzeren brandtrap (daar aangebracht in de jaren 60 t.b.v. het internaat) in verbinding staat met de grond. Het dak is verder voorzien van enkele dakramen. Het souterrain heeft op de 4 venstertraveeën 2 ruitsvensters, terwijl aan weerszijden van het bordes een enkelruitsvenster is aangebracht.

De zijvleugels van de achtergevel springen ten opzichte van het middendeel meer naar voren dan aan de voorzijde. In de daardoor ontstane smalle zijgevels van de zijvleugels zijn op de bel-étage en de verdieping enkelruits brede 2 ruitsvensters aangebracht. De zuidvleugel is daarbij op souterrainniveau voorzien van een deur van recente datum.

De voorzijden van de vleugels vertonen elk één venstertravee met op souterrainniveau een 2 ruitsvenster, op de bel-étage een T-venster en op de verdieping rechts (zuid) weer een T-venster en links (noord) een nieuw enkelruitsvenster. De zijvleugels hebben elk een dakkapel zoals op het middengedeelte.

De rechterzijvleugel heeft op souterrainniveau een hardstenen stichtingssteen met de volgende tekst:

"Deze steen is gelegd

door

Ernest Louis

van Hardenbroek

oud 8 jaren

den 20sten sept: 1872"

De hoeken van de zijvleugels worden benadrukt door omgaande geblokte lisenen, waarvan de onderste helft en de bovenste helft respectievelijk de cordonlijst en het hoofdgestel steunen. Het hoofdgestel verloopt geheel rond het huis, terwijl de cordonlijst alleen rondom de zijvleugels verloopt.

De oostgevel (wegkant) vertoont grotendeels dezelfde indeling als de westgevel; souterrain-vensters ontbreken echter omdat het grondniveau hier hoger ligt dan aan de westkant. Een ander verschil is dat deze gevel, waarschijnlijk omdat hij naar de openbare weg (Heiligenbergerweg) is gericht, meer ornamentering kent. De middenrisaliet heeft op de begane grond wed erom dubbele openslaande deuren van ieder 3 ruiten en een halfrond 2 ruitsbovenlicht.

De deur wordt geflankeerd door dubbele paneelpilasters die een hoofdgestel dragen dat in het midden iets naar voren springt. Het hoofdgestel draagt een smeedijzeren balkonhek met neo-gotische tracering van afgeplatte puntovalen. De balkonbalustrade verspringt zoals het hoofdgestel. Boven de dubbele deur bevindt zich op de verdieping een door breed lijstwerk omgeven 6 ruitsvenster.

Aan weerszijden van de middenrisaliet van het middengedeelte op de begane grond twee dubbele openslaande 6 ruitsdeuren met 2 ruitsbovenlicht op de venstertraveeën. Op de verdieping zijn 2 T-ruitsvensters met frans balkon aangebracht. Het dak boven het middendeel werd in 1986 van 6 dakramen voorzien.

De zijvleugels springen minder sterk naar voren als aan de westkant. De hoeken zijn weer voorzien van omgaande geblokte lisenen, die net als de twee Ionische pilasters aan weerszijden van de openslaande deuren op de begane grond, een dubbele cordon lijst dragen. Zoals bij het hoofdgestel van de middenrisaliet van het middendeel, springt de cordonlijst ook hier wat naar voren.

Op de begane grond en op de verdieping bevinden zich respectievelijk een 6 ruitsvenster met een enkelvoudig bovenlicht en een T-ruitvenster. Het venster op de begane grond wordt geflankeerd door pilasters met een Ionisch kapiteel en het venster op de verdieping door pilasters met een Korintisch kapiteel. Voorts hebben de vleugels door consoles (met acanthus en wijnranken versier d) gestutte balkons, voorzien van een decoratief smeedijzeren hek uit de tweede helft 19de eeuw. Op de kap van de zijvleugels zijn ook aan deze zijde weer halfronde 4 ruits dakkapellen aangebracht.

Het gebouw staat voor en achter op een hardstenen sokkel, die onder de pilasters en lisenen wat naar voren springt. Langs de zijgevels loopt de grond schuin naar het westen weg. Aan deze zijkanten van het huis bevinden zich daarom in een curve verlopende muren die het naar het westen afdalende talud van het terr ein keren.

De zuidgevel is in 3 traveeën geleed, met op souterrainniveau drie 2 ruitsvensters en op begane grond en verdieping 3 T-vensters. Het centraal gelegen venster van de verdieping is voorzien van een Frans balkon. De buitenste vensters op de verdieping zijn in 1965 aangebracht ten behoeve van het internaat en zijn voor de bescherming van ondergeschikte betekenis.

De noordgevel heeft een vrijwel identieke opbouw als de zuidgevel, zei het dat de indeling van de traveeën hier ongelijk is. De 3 vensters op de begane grond en de 3 vensters van de verdieping zijn voorzien van T-ruitsvensters. De linker 2 vensters op de begane grond hebben elk een 6 ruits voorzetraam. Op de verdieping zijn 3 Franse balkons aangebracht en op souterrainniveau aan linker- en rechterzijde een 2 ruitsvenster. Ter hoogte van de middentravee is het souterrain voorzien van een dubbele deur, die onlangs van moderne roosters is voorzien.

Alle vensters op de begane grond en de verdieping zijn fénetres a terre. Het midd endeel van het huis was voorzien van persiennes.

Interieur: een vestibule met stucdecoratie in Empirestijl. Boven twee deuren aan de linker en twee aan de rechterzijde zijn 4 allegorische vrouwenfiguren in stuc afgebeeld, met de klok mee personificaties van de herfst, de zomer, de winter en de lente voorstellende. Tussen de allegorische vrouwenfiguren aan de linkerzijde is een Bacchuskop in een lijst aangebracht, tussen de vrouwenfiguren aan de rechterzijde een Bacchante. Boven de deuren naar de salon tegenover de ingang zijn twee stucafbeeldingen van honden in reliëf aangebracht. Al deze stucdecoraties zijn terug te vinden onder de respectievelijke nummers 933, 934, 932, 935, 162, 387, 94 en 163, in de catalogus van Joseph Beunat, Recueil des dessins d'ornements d'architecture, uitgegeven te Parijs in circa 1813.

Het houtsnijwerk van de paneeldeuren en het plafond zijn eveneens in Empirestijl uitgevoerd en op de decoratie van de hal afgestemd. De salons aan de oost- en zuid (rechter) kant van de hal hebben nog hun oorspronkelijke Empire-stucplafonds. De eetzaal, de drie salons, bibliotheek, de kamer en de herenkamer beschikken naast stucplafonds over hun oorspronkelijke 19de eeuwse schoorstenen met marmeren en deels houten mantels.

In het souterrain is de keuken voorzien van een grote schouw. De verdieping en de zolder zijn aangepast aan de periode dat op de Heiligenberg een internaat was gevestigd. De houten trap met gedraaide houten balusters en met inbouwkasten op de eerste verdieping worden verlicht door een daklicht.

Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland

Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.

Locatie

Monumentnummer
507014
Complexnaam
Heiligenberg
Provincie
Gemeente
Plaats
Complexomschrijving

Omschrijving complex:

BUITENPLAATS DE HEILIGENBERG (Heiligenbergerweg 5, Leusden). De geschiedenis van de historische buitenplaats de Heiligenberg, die een onderdeel vormt van het landgoed De Boom, gaat terug tot rond het jaar 1000, toen de berg op het terrein werd opgemerkt door bisschop Ansfried van Utrecht (995-1010) en hij er een klooster stichtte. Aan dit "heilige" leven is de naam van de buitenplaats ontleend.

De oorspronke lijke structuur van de 17de eeuwse buitenplaats, bestaande uit een omgracht huis, grachten en een formele tuinaanleg (zichtbaar op een vogelvlucht uit ca. 1700), verdween vrijwel geheel kort na 1800. Rond 1815 liet de toenmalige eigenaar, Ernst Louis van Hardenbroek (1774-1843) een nieuw classicistisch huis bouwen en er door Hendrik van Lunteren en Jan David Zocher jr. een nieuw park in landschaps stijl bij aanleggen. Omstreeks 1870 werd het huis onder leiding van de architect L.H. Eberson uitgebreid met ee n noord- en een zuidvleugel in de neo-classicistische stijl van het middendeel.

Het huis is in het hart van de historische tuin- en parkaanleg gesitueerd en heeft hierin een belangrijke ornamentele waarde. Naar het noorden, oosten en zuiden is het huis op een verhevenheid gelegen. Aan deze zijden daalt het aangrenzende gazon en weiland in een flauwe curve naar de openbare weg, zodat vanaf de openbare weg en overpark een ruim zicht op het huis is geschapen. De beboste berg sluit dit zicht aan de achterzijde af.

Het grasveld tussen huis en weg is omzoomd door een hek. Dit hekwerk heeft, in overeenstemming met de aanleg in landschapsstijl, een glooiend verloop en dateert in aanleg uit begin 19de eeuw. Het hek scheidt voorts het weiland af van de in een curve naar het huis toelopende oprijlaan. Aan het begin van deze oprijlaan, aan de Lockhorsterweg, staat het hoofdinrijhek. Dit smeedijzeren hoofdinrijhek dateert uit midden 18de eeuw en is hier begin 19de eeuw geplaatst. Links van de oprijlaan staat het koetshuis annex woonhuis, dat vermoedelijk rond 1815 op deze plaats gebouwd is en rond 1904 in de huidige gedaante is her- of verbouwd.

Even ten noord-westen van het koetshuis staat de in Empirestijl uitgevoerde oranjerie, die hier tussen 1827 en 1837 gebouwd is door Jan David Zocher jr. Het rechtergedeelte van deze oranjerie werd in 1956 tot woning verbouwd. Ten westen van het koetshuis staat de kleine, zeshoekige menagerie uit het midden van de 19de eeuw.

In dit parkgedeelte ten zuiden van de berg is een waterloop geweest, die achter de oranjerie langs en vervolgens tussen oranjerie en koetshuis doorliep naar de sloot langs de Lockhorsterweg. Deze waterloop was een verlengde van de waterloop aan de westzijde van de berg, maar is nu dichtgeslibt.

Dit gedeelte van het park is door de Grift (een aftakking van de Heiligenbergerbeek) afgesneden van de min of meer driehoekige nutstuin. Deze nutstuin, die aangelegd is in het begin van de 19de eeuw, is via een 19de eeuwse brug te bereiken. Langs de westoever van de Grift staat de moestuinmuur, die bij de brug een smeedijzeren toegangshek heeft, vastgeklonken in bakstenen pijlers met een hardstenen, vaasvormige bekroning.

Aan de westzijde van de moestuinmuur is in de 19de eeuw in de nutstuin, dichtbij de Lockhorsterweg, een glazen kas met lessenaarsvormige beglazing gebouwd. Iets ten noorden van deze kas staat een bakstenen schuur uit ongeveer 1850, met aan de noordzijde haaks eraan vastgebouwd een glazen kas met stookhok uit ongeveer 1930. Ten oosten staat, aan de kas vastgebouwd, een oude bakstenen muur, afkomstig van een gebouwtje dat ten behoeve van de bouw van de kas werd afgebroken. Deze muur heeft een afdak aan de oostzijde, maar is voor de bescherming van ondergeschikte betekenis.

Ten noorden van het schuur- en kascomplex liggen de resten van een basketbalveld uit de tijd van het internaat (1965-1989), eveneens voor de bescherming van ondergeschikte betekenis. Hiernaast ligt een moestuin, met aan de oostzijde twee koude bakken, die parallel aan elkaar liggen. In de punt van de nutstuin, gevormd door de Lockhorsterweg en de Heiligenbergerbeek ligt een boomgaard. In een andere punt, waar Grift en Heiligenbergerbeek samenkomen, is de in cottagestijl uitgevoerde tuinmanswoning gesitueerd, gebouwd tijdens de aanleg van het park in landschapstijl.

Het parkgedeelte op en rond de berg aan de west- en noordzijde wordt doorsneden door een grotendeels bewaard gebleven patroon van slingerpaden en waterlopen, die in oorsprong dateren uit de tijd van de aanleg in landschaps sti jl in het begin van de 19de eeuw. Uit deze tijd dateert ook de overlaat aan de noordwestzijde van de berg, gesitueerd op het punt waar een waterloop overgaat in de Heiligenbergerbeek. De overlaat wordt geflankeerd door een houten bruggetje.

Het overpark-gedeelte van de buitenplaats aan de oostzijde van de Heiligenbergerweg (toponiem: de Overplaats) bestaat uit weiland, parkbos en de vijver in landschapsstijl "het Zwanewater". Aan het oosteinde van het Zwanewater staat aan de rand van het parkbos de achthoe kige duiventil opgesteld, die in oorsprong gebouwd is tussen 1827 en 1837 en grondig gerestaureerd werd in 1989. Aan de noordzijde van het Zwanewater, langs de Heiligenbergerweg, bevindt zich het tolhuisje in cottagestijl, daar gebouwd tussen 1807 en 1827. Het tolhuisje en de duiventil hebben in de parkaanleg een grote ornamentele waarde.

De grenzen van de historische buitenplaats worden gevormd door de Burgemeester de Beaufortweg en de Lockhorsterweg aan de zuidzijde, het weiland aan de westzijde van de Heiligenbergerbeek, de grens door middel van een greppel aan de noordzijde van het parkbos (Kadastraal perceel gemeente Leusden nr. I 60) en de genoemde boscoulissen aan de oostkant (Kadastraal perceel gemeente Leusden nr. I 51 en 52.)

De omgrenzing van de historische aanleg van het complex alsmede de locatie van de complexonderdelen zijn aangeduid op de bij de bescherming behorende kaart.

De historische buitenplaats De Heiligenberg bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen:

1. Hoofdgebouw (Hu is De Heiligenberg), zie voor omschrijving hierna;

2. Historische tuin- en parkaanleg, idem;

3. Hoofdinrijhek, idem;

4. Smeedijzeren hekwerk, idem;

5. Koetshuis (Heiligenbergerweg 3 ), idem;

6. Oranjerie, (Heiligenbergerweg 1a), idem;

7. Menagerie, idem;

8. Brug over de Grift naar de moestuin, idem;

9. Kas tegen de moestuinmuur, idem;

10. Bakstenen schuur, idem;

11. Koude bakken, idem;

12. Tuinmanswoning, idem;

13. Overlaat, idem;

14. Tolhuisje (Heiligenbergerweg 2), idem;

15. Duivent il, idem.

De historische buitenplaats De Heiligenberg is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang vanwege:

- het hoofdgebouw, dat een voorbeeld is van een in een romantische parkaanleg gesitueerd vroeg 19de eeuwws neo-classicistisch huis, dat rond 1870 met twee aansluitende classicistische zijvleugels werd uitgebreid;

- de (vrijwel ongewijzigde) aanleg van het park in landschapsstijl op en rond de berg en aan de overzijde van de Heiligenbergerweg, uit de eerste helft 19de eeuw, door de tuinarch itecten H. van Lunteren (1780-1848) en J.D. Zocher jr. (1791-1870), met daarin de vijverpartij het Zwanewater;

- de aanwezigheid van een in cultuurhistorisch en tuinarchitectonisch opzicht belangrijke berg op het terrein;

- de twee in cottage-stijl gebouwde huisjes (tuinmanswoning en tolhuisje) die dateren uit 1807-1827 en de duiventil gebouwd tussen 1827-1837, die een representatief voorbeeld zijn van vroeg 19de-eeuwse ornamentele bouwkunst in een parkaanleg en die een compositorisch onderdeel van deze parkaanleg vormen;

- de oranjerie in Empirestijl van J.D. Zocher jr., één van de weinige bewaard gebleven oranjerieën van deze architect.

Eigenschappen

Functies
Functie Hoofdcategorie Subcategorie Functietype Is hoofdfunctie
Landhuis Kastelen, landhuizen en parken Kasteel, buitenplaats oorspronkelijke functie Ja
Adressen
Straat Getal Achtervoegsel Postcode Plaats Locatie Situatie Is hoofdadres
Heiligenbergerweg 5 3833 AC Leusden Ja
Types
Hoofdcategorie Subcategorie Beschrijving Notitie
Kastelen, landhuizen en parken Kasteel, buitenplaats
Percelen
Kadastraal perceel Kadastrale sectie Kadastraal object Appartement Kadastrale gemeente
I 1736 Leusden
I 1735 Leusden
Bouwperioden
Start Eind Notitie Beschrijving
1700 1700 vervaardiging
Naar boven