Omschrijving van het complex (Chaamseweg 34 te Ulvenhout): Historische buitenplaats HONDSDONK

Gaaf bewaarde buitenplaats als kern van en overgaand in het gelijknamige landgoed, bestaande uit HOOFDGEBOUW (1), HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG (2), VAZEN BIJ OPRIT (3), VAZEN VOOR HET HUIS (4), VAAS OP SOKKEL OP GRASVELD VOOR HET HOOFDGEBOUW (5), DUIVENTIL (6), URN (7), TWEE URNEN (8), BOERDERIJ ANNEX KOETSHUIS (9), DIENSTWONING (10), ORNAMENTELE BOERDERIJ IN PARKAANLEG (11), SCHUUR BIJ ORNAMENTELE BOERDERIJ (12), BAKHUISJE (13), BOERDERIJ MET SCHUUR (14), VOORMALIGE BOSWACHTERSWONING (15). De geschiedenis van de historische buitenplaats Hondsdonk is traceerbaar tot in 1364 wanneer bij een acte van boedelscheiding de hoeve "die Honsdonc" voor het eerst wordt vermeld. Archeologische sporen van deze hoeve zijn in de aanleg nog herkenbaar en liggen ongeveer 500 meter ten zuiden van het huidige hoofdgebouw. Het huidige complex is in grote trekken in de 18de en 19de eeuw tot stand gekomen. Een der oudste onderdelen van het complex is het restant van de in de eerste helft van de 17de eeuw gebouwde hoeve, die in circa 1796 onder meer als keuken (oorspronkelijk de woonkamer van de hoeve) gedeeltelijk werd opgenomen in het toen gebouwde huidige hoofdgebouw van de buitenplaats. De kaart van Hondsdonk uit 1750 laat de situering van de hoeve binnen de toenmalige aanleg zien. Deze kaart maakt duidelijk, dat de huidige formele dwarsas en de hoofdas van de aanleg toen reeds bestonden en met bomen waren beplant. Ook de omtrek van de aanleg, alsmede de percelering van de inrichting was toen deels aanwezig, waaruit de gevolgtrekking gemaakt kan worden dat er in deze tijd reeds sprake was van een niet onbelangrijk complex. De transformatie van dit complex tot buitenplaats, die min of meer gelijk op ging met de transformatie van de aangrenzende goederen Valkenberg en Lugtenburg tot buitenplaats, vond plaats vanaf circa het laatste kwart van de 18de eeuw volgens toenmalige opvattingen over landontginning als veredeling van het landschap. Evenals de genoemde aangrenzende buitenplaatsen is de aanleg van Hondsdonk uitdrukking van het Nederlandse cultuurhistorische gedachtengoed uit de tweede helft van de 18de eeuw waarbij ontginning en exploitatie van woeste grond en de gangbare tuin- en landschapsarchitectuur als ontwerpprincipe hand in hand gingen. Eind 18de eeuw werd de buitenplaats aangekocht door L.W.P. baron van der Borch (1738-1820). Hoewel beroepsmilitair toonde hij grote belangstelling voor het buitenleven. Zijn oudere broer had in 1776 het huis Verwolde (Laren, Gelderland) laten bouwen, zijn schoonouders, de Famars, bewoonden de buitenplaats Den Aalhorst bij Dalfsen en zijn jongste broer was in het bezit gekomen van de aan Hondsdonk grenzende buitenplaats Valkenberg. Reeds kort na de aankoop (1777) liet hij tal van werken uitvoeren, zoals herstel van wegen, verbetering van ontwatering, ontginning van heide en aanplant van bossen. Bij afwezigheid, wanneer het regiment waarvan hij dienstdoende kolonel was niet in Breda garnizoen hield, liet hij het opzicht over aan zijn pachter, die de bestaande hoeve Hondsdonk (met aangebouwde herenkamer) bewoonde. Later na 1787 verliet hij de Staatse dienst en toen zal het plan tot aanbouw van het huis (1795-1796) vaste vorm hebben aangenomen evenals de gedachte er zich blijvend te vestigen. Op de kaart van Hondsdonk uit 1803 zijn de veranderingen waarneembaar die na 1777 tot stand zijn gekomen. Opvallende vernieuwingen zijn zowel de verdere ontwikkeling van het formele stelsel van lanen alsmede de invulling ervan deels met slingerbossen. Laatstgenoemde delen van de aanleg in vroege landschapsstijl (gedeeltelijk bewaard) tonen overigens grote overeenkomst met het werk van de landschapsarchitect Posth, die in 1795 op Verwolde een nieuw ontwerp voor het park had gemaakt. Van 1820 tot 1836 was Mr. A.P.R.C. baron van der Borch (1766-1836) eigenaar. Hij bleef echter op Verwolde wonen. Hij liet zijn jongste zoon Mr. Willem Francois Emile (1802-1849) al snel het beheer over Hondsdonk en de aangrenzende en eveneens hem toebehorende buitenplaats Lugtenburg voeren, daarmee tevens handelend naar de daartoe uitgesproken wens van zijn erf-oom Lucas Willem Philip van der Borch. Hij had in 1829 de buitenplaats verhuurd aan Otto Jan Herbert graaf van Limburg Stirum. In de jaren ervoor woonde de weduwe van zijn oom er nog. In 1842 verliet van Limburg Stirum de buitenplaats en betrok Mr. Willem Francois Emile baron van der Borch, sinds 1839 gehuwd met jonkvrouwe Henrica Paulina van der Heim (1804-1884) het huis. Vanaf 1843 werd begonnen met de uitvoering van de heraanleg van een groot deel van het park in landschapsstijl op basis van een bewaard gebleven ongesigneerd plan, dat op stilistische gronden aan Jan David Zocher jr. kan worden toegeschreven, alhoewel de familie-overlevering vermeldt, dat deze nieuwe parkaanleg, die geheel bewaard is gebleven, door het echtpaar Van der BOrch-Van der Heim tot stand is gekomen. Zeker is wel dat later met name mevrouw Van der Borch-Van der Heim, in samenwerking met de tuinbaas Barend van Berkum een grote rol bij de realisering van deze plannen heeft gespeeld. Alhoewel de aanleg door onder meer het wegvallen van boomgroepen slijtageplekken vertoont, kan zij nog steeds een der fraaiste landschappelijke parken uit deze periode in ons land genoemd worden. In 1871 werd na boedelscheiding der nalatenschap van W.F.E. baron van der Borch zijn zoon Mr. Willem Henri Emile baron van der Borch (1848-1908) de nieuwe eigenaar van de helft van Hondsdonk. In 1874 verwierf hij de andere helft van de buitenplaats van zijn zuster Adèle, toen zij in het huwelijk trad met Fréderic Benjamin Alexandre Philippe baron Prisse. Evenals zijn ouders zette hij het beheer van ontginning, bosaanplant en verbetering van de aanleg voort. Dit beheer werd overgenomen door diens neef Mr. Willem Ludovicus Franciscus baron Prisse en later weer door diens zoon, de huidige eigenaar Mr. F.B.E. baron Prisse.

WAARDERING

Het complex van de historische buitenplaats HONDSDONK is van algemeen cultuurhistorisch belang

- vanwege de gevariëerde historische gelaagdheid van het complex, het gevolg van de wijze waarop de opeenvolgende eigenaren veranderingen aanbrachten met respect voor hetgeen hun voorouders reeds tot stand hadden gebracht;

- als zeldzaam en goed Brabants voorbeeld van het 18de eeuwse Nederlandse gedachtengoed, waarbij ontginning van land voor landbouw, veeteelt en bosexploitatie samenging met de intentie het landschap volgens toenmalige tuin-architectonische opvattingen over landschapsschoon te verfraaien;

- vanwege het classicistische hoofdgebouw met gaaf bewaard interieur waarin een vroeg 17de eeuwse hoeve deels in is geïncorporeerd;

- vanwege de collectie tuinsieraden uit circa 1800, die vermoedelijk deels voor de buitenplaats zijn gemaakt;

- vanwege de historische verwevenheid met het gelijknamige landgoed, niet alleen in economisch opzicht, maar tevens zichtbaar door de bewaard gebleven historische dienstwoningen;

- vanwege de gaaf bewaarde historische parkaanleg in landschapsstijl, een der fraaiste in ons land;

- vanwege de ornamentele boerderij, die als point de vue in het park de verwevenheid van het boerenbedrijf met de aanleg in landschapsstijl uitdrukt.