Inleiding

Deze omstreeks 1836-1837 door de plaatselijke notarisfamilie Roes als veldovens in produktie genomen STEENBAKKERIJ is na diverse moderniseringen en uitbreidingen thans nog in gebruik als zigzag-vlamoven, "Steenbakkerij Randwijk" genaamd, met een jaarproduktie van negen miljoen machinaal vervaardigde handvorm bakstenen.

Het beschermde complex bestaat uit 5 objecten:

1. Een gesloten STEENOVEN met schoorsteen uit ca. 1926, die in 1977 is omgevormd van een ringoven naar een zigzag-vlamoven.

2. Een groot FABRIEKSGEBOUW, inclusief KLEIVOORBEWERKINGSMACHINE, DROGERIJ en SMALSPOOR, uit het tweede kwart van de twintigste eeuw.

3. Een DROOGSCHUUR uit het tweede kwart van de twintigste eeuw (haaghut).

4. Een DROOGSCHUUR uit het tweede kwart van de twintigste eeuw (haaghut).

5. Een DROOGSCHUUR uit het tweede kwart van de twintigste eeuw (hhaghut).

Dit op een verhoging in de Randwijksche uiterwaarden solitair gelegen fabriekscomplex bevindt zich buitendijks aan de zuidoever van de Neder-Rijn. Vanaf de Randwijkse Rijndijk leidt de beduidend lager gelegen Renkumse Veerweg recht naar de steenfabriek. De entree van het fabrieksterrein wordt gemarkeerd door twee in onbruik geraakte open DROOGSCHUREN (zogenaamde haaghutten) aan de linker zijde en een tot kantoor verbouwde naoorlogse bazenwoning annex paardenstalling aan de rechter zijde. De verbouwde voormalige bazenwoning valt buiten de bescherming. Midden op het terrein staat de STEENOVEN met hoge schoorsteen. Het direct op de steenoven aansluitende terrein is in gebruik voor de opslag van de gebakken stenen (het zogenaamde tasveld). Op enige afstand van de oven bevindt zich aan de rivierzijde een derde open DROOGSCHUUR (haaghut). Direct ten zuidwesten van de oven staat een groot FABRIEKSGEBOUW waarin de KLEIVOORBEWERKINGSMACHINE en de DROGERIJ zijn ondergebracht. Hierop sluit in westelijke richting een kleigroeve met SMALSPOOR aan. De grondstof wordt aldus gedolven in de uitgestrekte velden rivierklei in de directe omgeving van deze steenbakkerij.

Het afgraven van de klei in het meest westelijk gelegen deel van het fabrieksterrein is in de twintigste eeuw gemachinaliseerd. Een bovenaan de kleiput gesitueerde moderne graafmachine stort de klei in een kipkar (XXb) die door een locomotief (DIMO, XXc) over een SMALSPOOR naar het fabrieksgebouw wordt vervoerd. Op de spoordijk staat een in onbruik geraakte graafmachine met lier (XXc).

De afgegraven klei ondergaat in het FABRIEKSGEBOUW een voorbereidingsfase die bestaat uit kneden, mengen en persen van deze grondstof. Hiertoe staat in dit gebouw een KLEIVOORBEWERKINGSMACHINE met drie units opgesteld (XXc, afkomstig uit Helden-Panningen). Deze machine voert de klei in de gewenste plastische samenstelling, vermenging en hoeveelheid naar de pers waar de ballen klei in vormen wordt geworpen. Het spoelen, bezanden en onderzetten van de vormbakken maakt eveneens onderdeel uit van dezelfde machine.

De aldus gevormde stenen (zgn. vormelingen) worden afgevoerd naar de achterliggende tunneldrogerij (XXc). In deze kunstmatige DROGERIJ wordt het water uit de stenen verdampt. Oorspronkelijk vond het drogen van de vormelingen plaats in de DROOGSCHUREN. Deze zogenaamde haaghutten zijn houten schuren met pannen daken en rekken in de open wanden. Op het fabrieksterrein zijn drie haaghutten van verschillende lengte bewaard gebleven. De volgende fase in de produktiegang betreft het bakken van de gedroogde vormelingen. Deze steenbakkerij beschikt over een gesloten continu-oven met schoorsteen, die in 1977 is omgevormd van het type ringoven naar het type zigzag-vlamoven. Deze STEENOVEN op rechthoekig grondplan heeft 12 kamers met een meandervormig geknikt rookkanaal. De stookzone verplaatst zich geleidelijk door de kamers. Deze verplaatsing van het vuur wordt geregeld door de trek van de schoorsteen en door het storten van kolen in kleine stookgaten op de stookzolder. Per cyclus worden in deze oven 400.000 stenen gebakken. Na het uitkruien worden de stenen gesorteerd en opgeslagen op het tasrond rondom de steenoven.

Waardering

STEENBAKKERIJ.

- Van architectuurhistorische waarde als typologisch goed en vrijwel compleet voorbeeld van een in oorsprong 19de eeuwse ambachtelijke steenbakkerij die in de loop van de 20ste eeuw is uitgebreid en gedeeltelijk gemachinaliseerd. Het complex wordt gekenmerkt door een uiterst functionele architectuur en doelmatige rangschikking van de afzonderlijke objecten ten opzichte van elkaar op het fabrieksterrein. Voorts bezit de steenbakkerij nog diverse roerende zaken uit uiteenlopende perioden, waarvan enkele nog worden ingezet en andere in stilte het produktieproces illustreren.

- Van stedenbouwkundige waarde als karakteristiek onderdeel van het Gelderse rivierengebied, in casu de uiterwaarden van de Neder-Rijn, alwaar sedert het midden van de 19de eeuw een concentratie van steenfabrieken ontstond. Het complex heeft een markante, geïsoleerde ligging aan de zuidelijke rivieroever en is van veraf reeds herkenbaar aan de hoge schoorsteen en de grote pannen daken. Het complex heeft voorts enige zeldzaamheidswaarde vanwege de gaaf bewaard gebleven aanleg, structuur en relatie met de landschappelijke omgeving.

- Van cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een sociaal-economische en geografisch-landschappelijke ontwikkeling, in casu de voor deze regio sedert het midden van de 19de eeuw zeer belangrijke nijverheid van de baksteenfabricage. Het complex geeft bovendien een, inmiddels zeldzaam geworden, goed en compleet beeld van de werking van het produktieproces van een kleinbedrijf.