Rijksmonument

522625, Heemstede

Omschrijving onderdeel 2: HISTORISCHE PARK- EN TUINAANLEG.

Omschrijving

De aanleg van Meer en Berg valt thans uiteen in twee delen, te weten het oude deel thans in park Groenendaal opgenomen (2a) en het nieuwe deel bij Mariënheuvel (2b). De nieuw aanleg van Springer bij Mariënheuvel heeft oorspronkelijk een verband gehad met het overige deel, maar door de afsplitsing is op enkele plaatsen een sterke afscheiding ontstaan waardoor deze relatie thans niet goed meer waarneembaar is. De delen worden hier afzonderlijk beschreven.

De aanleg van Marot en Zocher bij het oude Meer en Berg (2a). Van de oudste 17de-eeuwse aanleg zijn geen sporen teruggevonden. Het is Marots ontwerp uit circa 1729 dat de basis van de tuinaanleg bepaalt en waarop ook Zocher zijn ontwerp heeft geënt. Deze aanleg bestaat uit een betrekkelijk smalle rechthoek met een oost-west gelegen middenas vanuit het toegangshek. Deze (zicht)as vormt nog steeds een belangrijk element. Van de oorspronkelijke waterpartijen resteert thans alleen de nu droge kom voor de ruïne van het pomphuis en de tot landschappelijke vijver vergraven, in oorsprong dwars gelegen formele vijver. Van de beide heuveltjes ten westen van de vijver wordt aangenomen dat ook deze van Marot zijn en door Zocher zijn gemodificeerd tot meer natuurlijke vormen. Enkele verspreid staande zware linden zijn vermoedelijk ook nog uit de 18de eeuw. Vrijwel direct na de aanleg uit 1730 is de tuin vergroot. De door Marot ontworpen centrale as werd geheel naar het westen doorgetrokken tot aan de Herenweg in de vorm van een lange laan, waarvan het oostelijke deel met linden beplant is en het westelijke met beuken. Aansluitend op het eerste deel van de tuin werd het "Nieuwe Bos" aangelegd. Hiervan is het noordelijke vak, oorspronkelijk een sterrenbos, met omringende lindelanen nog aanwezig. De laan zette zich hierna voort door het woeste duingebied, thans parkbos. Ongeveer halverwege de laan kruist deze de oudere Kerkweg. Vanaf de Herenweg is thans geen toegang meer tot de laan. Een derde fase in de 18de-eeuwse aanleg betreft een tuinaanleg in het zuidwestelijke deel aan de Herenweg. Er bestaat geen zekerheid omtrent het al dan niet of ten dele bestaan hebben van deze aanleg. Enkele elementen ter plaatse lijken verwijzingen naar de kaart van deze tuin uit circa 1731 in zich te dragen zoals de huidige Konijnenberg, die mogelijk de "Barnassusberg" (Parnassusberg) van de kaart zou kunnen zijn, voorts een drietal oude linden en de Eikenlaan. Het ontwerp dat Zocher in 1794 maakte heeft alleen betrekking op het oostelijke deel, waarvoor ook Marot zijn tekening maakte. Maar overigens is het gehele park van Meer en Berg in landschappelijke stijl getransformeerd. Ook van Zochers' ontwerp is niet alles bewaard. Aangetroffen wordt nog de slingerende met linden en beuken beplante laan aan de zuidzijde, een slingerende beukenlaan ten noordoosten van de vijver en de vijver met het eilandje. Daarnaast moeten de linden uit de tijd van Marot, die Zocher bewust heeft laten staan tevens als passend bij zijn ontwerp worden gerekend.

De aanleg van Springer bij het nieuwe Meer en Berg (Mariënheuvel) (2b). Voor de oprijlaan tot het nieuwe Meer en Berg, (Marienheuvel) is gebruik gemaakt van de slingerende laan die door Zocher ten zuiden van het weiland was aangelegd. Deze is door getrokken en eindigt met een scherpe bocht op de eigenlijke rechte oprijlaan die naar de ingangspartij voert. De verhoogde ligging van het huis is hier goed waarneembaar. De rechte oprijlaan liep oorspronkelijk verder door om aansluiting te vinden op de Beukenlaan. In de directe omgeving van het huis, aan de voorzijde en de zijkanten zijn veel kastanjes aangeplant. Samen met andere bomen en struiken geeft dit deel een tamelijk besloten indruk. Aan de achterzijde ligt een groots, onregelmatige gevormd parkgazon. Bij de aanleg is gebruik gemaakt van een al eerder op deze plek bestaande open ruimte. Een grote solitaire eik staat even ten zuidoosten van het huis. Het gazon wordt omgeven door een bosaanplant op met name aan de westzijde sterk geaccidenteerd terrein. In deze omzoming zijn twee zichtassen uitgespaard naar het zuiden en het zuidwesten. Voorts is er een rondgaande wandeling door de bosrand met een kronkelend pad en enkele ondergeschikte paden. De vijver in het zuidoostelijke deel is een vergraving van een oudere rechte waterloop. In 1959 werd deze vergroot en beëindigd met een gekromde waterpartij. Oorspronkelijk liep het terrein aan de zuidoostzijde door tot aan de Glipperdreef (Binnenweg). Hiervan is een flinke strook afgenomen t.b.v. woningbouw.

Waardering

De HISTORISCHE PARK- EN TUINAANLEG is van algemeen belang:

- vanwege de 18de-eeuwse formele aanleg van de hand van D. Marot en hetgeen hiervan nog aanwezig is;

- vanwege de 19de-eeuwse landschappelijke aanleg van de hand van J.D. Zocher gebruikmakend van de 18de-eeuwse aanleg, en hetgeen hiervan resteert;

- vanwege de nagenoeg geheel aanwezige aanleg door L. Springer.

Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland

Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.

Locatie

Monumentnummer

522625

Complexnaam

Meer en Berg/Mariënheuvel

Provincie

Noord-Holland

Gemeente

Heemstede

Plaats

Heemstede

Complexomschrijving

Omschrijving van het complex

Het complex HISTORISCHE BUITENPLAATS MEER EN BERG/ MARIENHEUVEL omvat de volgende onderdelen: het HOOFDHUIS (1) uit 1907-1909, thans afgesplitst en Mariënheuvel geheten, de HISTORISCHE PARK EN TUINAANLEG (2a en 2b), bestaande uit een 18de-eeuwse formele aanleg van D. Marot met een 19de-eeuwse landschappelijke aanleg van J.D. Zocher (2a) en bij Mariënheuvel een aanleg van L. A. Springer (2b). Hierin (2a) de volgende bouwwerken aan de zijde van de Glipperdreef: een 18de-eeuws INRIJHEK MET AANSLUITENDE TUINMUUR (3a), een DIENSTWONING (3b) en een PORTIERSHUISJE (3c), een voormalig KOETSHUIS (4), tussen deze beide een (restant) KOEPEL (5), een enkele WONING thans genoemd "Meerzicht" (6), een RUINE VAN HET POMPHUIS (7), een TUINMUUR ten oosten van de RUINE INCL. SLINGERMUUR (8a) en een TUINMUUR ten westen van de RUINE (8b).

Op het terrein zijn voorts gelegen 20ste-eeuwse opstallen t.b.v. van de functie bejaardenhuis/verzorgingstehuis, een 20ste-eeuwse dienstwoning alsmede enkele houten scoutingbarakken.

Meer en Berg ligt ten zuiden van de buitenplaats Groenendaal/Bosbeek. De oorspronkelijke oriëntatie was op de Glipperdreef, toen nog "heemsteder binnenwegh" geheten. De oudste vermelding is van 1635. Toen werd het goed verkocht door Matthias Trip aan David Neufville. Bij die gelegenheid wordt o.a. het huis beschreven met o.a. goudleer behang en de tuin "plantagie" met loden beelden en marmeren en hardstenen vazen. Het moet dus een goed van enig aanzien geweest zijn met een ongetwijfeld in de stijl van het Hollands Classicisme aangelegde tuin. Het was de eigenaar Dirk van Lennep die Daniel Marot opdracht heeft gegeven voor het ontwerp van de tuinen direct achter het huis. Dit ontwerp is bekend van een ongedateerde tekening. Deze moet even voor 1730 zijn vervaardigd, want in dat jaar vroeg en verkreeg van Lennep toestemming tot o.a. het leggen van een riool naar het Haarlemmermeer om daarmee zijn fonteinen van het nodige water te voorzien. De watertoren die hierbij de benodigde druk leverde is als ruïne bewaard gebleven. Ook de kom die ervoor lag is in het landschap nog waarneembaar. Eveneens van Marots hand is het ontwerp voor het nog bestaande inrijhek en het aansluitende muurwerk met het dienstgebouw. De oranjerie die Marot langs de noordzijde liet bouwen bleef hier tot 1953 staan. Toen is het gebouw gesloopt. Een jaar later in 1731 breidde Van Lennep zijn bezit uit met de pacht van een stuk duingrond dat reikte tot aan de Herenweg. Door deze "wildernisse" liet hij een laan aanleggen tot aan de Heerenweg en aansluitend op de nieuwe tuin aan weerszijden een sterrenbos, genaamd Het Grote Bos en bovendien aan de zuidzijde hiervan nog een doolhof. Aan de kant van de Herenweg lag bovendien een Elzenbos. Voor dit Elzenbos is naar het zich laat aanzien eveneens een ontwerp in barokke stijl gemaakt. Er is in ieder geval een tekening van bekend. Daar hieruit nog enkele elementen aantoonbaar zijn moet afgeleid worden dat in ieder geval met een deel van de uitvoering is begonnen. Het huis dat eveneens in de tekening staat aangegeven is echter nooit gebouwd. Het 17de-eeuwse huis Meer en Berg is op de tekening van Marot goed zichtbaar. Het ligt ten noorden van het inrijhek en omdat het ouder is dan de tuinaanleg ook niet in de as van het ontwerp. Het lijkt erop dat het bestond uit een samenstelsel van (mogelijk niet tegelijkertijd gebouwde) bouwdelen. Het middendeel bestond in ieder geval uit een achtzijdige koepelkamer. Rechts daarvan stond een vrij groot bouwdeel. Dit deel is bij de sloop van het huis als zelfstandige woning blijven bestaan en later omgedoopt in "Meerzicht". Een deel van het muurwerk van de koepelkamer lijkt te zijn gespaard en verplaatst naar de zuidzijde tussen de dienstwoning en het koetshuis. Het oude huis Meer en Berg is in 1907 of kort daarna gesloopt. In 1794 maakte J.D. Zocher sr. voor de tuin aan de zijde van de Glipperdreef drie ontwerpen in landschappelijke stijl waarvan er één is uitgevoerd. Hierbij werd o.a. de grote dwarsvijver vergraven tot een slingervijver. Enkele onderdelen van Marot bleven gehandhaafd. De toenmalige eigenaar, jonkheer H.J. Deutz van Lennep gaf in 1907 opdracht voor de bouw van een nieuw Meer en Berg, dat verder naar het noordwesten, meer in het midden van het terrein een plaats kreeg. Het werd ontworpen door Foeke Kuipers in de stijl van de barokke Franse kastelen. L. A. Springer maakte een ontwerp voor de omringende tuin dat in grote lijnen nog aanwezig is. In 1946 kochten de Zusters Augustinessen het deel van Meer en Berg waarop het nieuwe huis en de omringende tuin lag. Het kreeg de bestemming van klooster/rusthuis onder de naam Mariënheuvel. Ten behoeve van deze functie zijn er bijgebouwen in de tuin verrezen. In 1948 werd de rest van Meer en Berg aangekocht door de gemeente en met Groenendaal verenigd. Twee niet opgeloste kwesties op Meer en Berg betreffen de vondsten van uitheemse steensoorten en schelpen op het eilandje in de grote vijver. Hieruit is wel geconcludeerd dat er een schelpengrot heeft bestaan, maar zeker is dit niet. Daarnaast lijkt het zo te zijn dat één van de eigenaren, Jacob Abraham van Lennep, overleden in 1828, op de buitenplaats begraven is. De vondst van een grafsteen wijst hier althans op, maar de plaats van het graf is niet bekend.

Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. Het complex is gelegen tussen de Heerenweg en de Glipperdreef (Binnenweg), zij vormen resp de west- en oorstgrens. De noordgrens wordt bepaald door de kadastrale perceelsgrens tussen het voormalige Groenendaal en het voormalige Meer en Berg. De sterk verspringende zuidgrens wordt bepaald door de kadastrale grens tussen Meer en Berg/ Mariënheuvel en eigendommen van derden.

Waardering

Het complex HISTORISCHE BUITENPLAATS MEER EN BERG/ MARIËNHEUVEL is van algemeen belang:

- vanwege zijn plaats in de reeks van buitenplaatsen in Zuid-Kennemerland;

- vanwege de beeldbepalende situatie van het inrijhek met aanpalende muren en gebouwen;

- vanwege de tuinhistorische waarden voor wat betreft het ontwerp van Daniël Marot en hetgeen hiervan nog bestaat, alsmede de ingrepen van Zocher hierin;

- vanwege architectuurhistorische waarden wat betreft de relatief zeldzame bouwstijl van het hoofdhuis Meer en Berg (Mariënheuvel).

Eigenschappen

Functies
Functie	Hoofdcategorie	Subcategorie	Functietype	Is hoofdfunctie
Historische aanleg	Kastelen, landhuizen en parken	Tuin, park en plantsoen	oorspronkelijke functie	Ja

Adressen
Straat	Getal	Achtervoegsel	Postcode	Plaats	Locatie	Situatie	Is hoofdadres
–	–	–	–	Heemstede	BY Glipper Drees 199, Heemstede, Heemstede	–	Ja

Types
Hoofdcategorie	Subcategorie	Beschrijving	Notitie
Kastelen, landhuizen en parken	Tuin, park en plantsoen	–	–

Percelen
Kadastraal perceel	Kadastrale sectie	Kadastraal object	Appartement	Kadastrale gemeente
–	C	3477	–	Heemstede
–	C	5041	–	Heemstede
–	C	2934	–	Heemstede
–	C	4651	–	Heemstede
–	C	5135	–	Heemstede
–	C	5942	–	Heemstede
–	C	5042	–	Heemstede
–	C	5845	–	Heemstede
–	C	5943	–	Heemstede
–	C	5939	–	Heemstede
–	C	5136	–	Heemstede
–	C	5846	–	Heemstede