LANDGOED DE HORSTEN

Inleiding

Het historische landgoed DE HORSTEN bestaat uit een samenstel van drie complexen historische buitenplaatsen te weten EIKENHORST, TER HORST en RAAPHORST. De Horsten is op haar beurt onderdeel van een samenstel van buitenplaatsen zoals De Paauw, Backershagen en Groot Haesebroek, die in de 19de eeuw onder leiding van mw. A.P. Twent en met name Z.K.H. prins Frederik der Nederlanden zijn ontstaan. Ze liggen alle in de landgoederenzone aan weerszijden van de Rijksstraatweg en lopen door tot aan de Veurseweg. Ze bevinden zich zowel binnen de gemeentegrens van Wassenaar als van Voorschoten. Z.K.H. prins Frederik der Nederlanden (1797-1881), de tweede zoon van koning Willem I, verwierf in 1838 de landgoederen Raaphorst en Ter Horst en in 1846 Eikenhorst. Het zijn alle drie buitenplaatsen met een lange geschiedenis, die in het geval van Ter Horst en Raaphorst teruggaat tot de Middeleeuwen. In opdracht van de prins werkte de Duitse architect C.E.A. Petzold (1815-1891) vanaf 1854 aan de eenwording van de verschillende landgoederen door het gebruik van zichtassen en de aanleg van een zgn. "Umfahrungsweg" langs de verschillende bezienswaardigheden en huizen van de afzonderlijke buitenplaatsen. Hij maakte daarbij deels gebruik van de nog aanwezige formele elementen als vaarsloten en lanenstructuren. De bestaande vroeg-landschappelijke stijl van Zocher sr. en jr. werd door Petzold aangepast in een rijpere stijl. Hierdoor ontstond één van de grootste 19de-eeuwse landschapsparken in ons land, die tevens een hoogtepunt vormt in het oeuvre van Petzold, waarbij hij bovendien intensief samenwerkte met de eveneens uit Duitsland afkomstige H.H.A. Wentzel. In dat opzicht is tevens sprake van een vrij omvangrijk en uniek samenwerkingsproject. Op kleinere schaal is op vergelijkbare wijze de, eveneens in Wassenaar gelegen, buitenplaats Beukenhorst tot stand gekomen.

Omschrijving

Het uitgestrekte circa 450 hectare grote landgoed ligt binnen de gemeentegrenzen van Wassenaar en Voorschoten, tussen twee evenwijdig aan de Noordzee lopende strandwallen met daartussen een veenweidegebied met afwateringssloten. Het gebied wordt globaal begrensd in het noordoosten door de Papeweg, het noordwesten door de Rijkstraatweg, het zuidwesten door de weilanden en bossen nabij de Horst- en Voordelaan (voormalige Laan van Duivenvoorde of Duivenvoordse Weg) en door de Horstlaan , het zuidoosten door de Veurseweg en deels ook door de spoorlijn. Het op Wassenaars grondgebied gelegen Raaphorst beslaat het noordelijke deel van het landgoed. Ten zuidwesten ervan ligt Eikenhorst. Hierbij wordt de Horstlaan als scheiding gehanteerd. Het zuidoostelijk deel van het landgoed ligt binnen de gemeentegrens van Voorschoten en omvat de buitenplaats Ter Horst. Het westelijke deel is een door binnenduinen enigszins geaccidenteerd terrein, overwegend bestaande uit duinbossen (eik,beuk), afgewisseld met enkele open gebieden, waar de landschappelijke aanleg het meest duidelijk herkenbaar is. Meer naar het oosten liggen de uitgestrekte weilanden. Enkele, vooral noordoostelijk gelegen, met elkaar verbonden broek(hakhout)bossen, vormen een verbinding met de bossen van Ter Horst. Het gedeelte ten zuidoosten van de spoorlijn heeft weer een overwegend agrarisch karakter met weilanden. De oorspronkelijke Middeleeuwse rechte verkavelingsstructuur is grotendeels gehandhaafd. De belangrijkste doorsnijding is de in ca. 1840 aangelegde spoorlijn Leiden-Den Haag. Belangrijke historische verbindingsassen tussen beide strandwallen zijn de Horstlaan, de Horst- en Voordelaan en de Papeweg.

Evenals de gehele binnenduinrand concentreert de bebouwing op de westelijke strandwal zich overwegend aan de zuidoostrand van de strandwal, op de overgang van zand naar het lager gelegen veen. Ter Horst ligt op een natuurlijke verhoging ofwel zandopduiking van een smalle strandwal.

Waardering

Het historische landgoed De Horsten is van algemeen belang vanwege de cultuur-, architectuur- en tuinhistorische waarde als belangrijk voorbeeld van een compositorisch samenstel van drie in oorsprong oudere buitenplaatsen met een historische bebouwing en beplanting die in de negentiende eeuw door Z.K.H. prins Frederik der Nederlanden samengevoegd zijn tot één groot landgoed naar ontwerp door C.E.A. Petzold in de vorm van een omvangrijk park in Landschapsstijl. Hiervan is de parkaanleg in hoofdlijnen goed bewaard gebleven met, de voor het oeuvre van de tuinarchitect C.E.A. Petzold kenmerkende, rondwandelingen en beplanting. Tevens zijn de oudere 17de- en 18de-eeuwse elementen met waterstructuren en padenpatronen op elk van de afzonderlijke buitenplaatsen voor een deel nog herkenbaar bewaard gebleven.

Het historische landgoed De Horsten is van algemeen belang vanwege de ensemble- en landschappelijke waarde als onderdeel van het omvangrijke bezit aan buitenplaatsen van Z.K.H. prins Frederik der Nederlanden, die door C.E.A. Petzold tot één totaalconcept in Landschapstijl zijn samengevoegd, waarbij met name de zgn. "Umfahrungsweg" een bindend element is. Tevens is het van belang als onderdeel van de omvangrijke landgoederenzone die zich uitstrekt aan weerszijden van de Rijksstraatweg tot aan de Veurseweg.

Het historische landgoed De Horsten is van algemeen belang vanwege de bijzondere plaats die het inneemt binnen het oeuvre van een aantal vooraanstaande 19de-eeuwse architecten, met name die van C.E.A. Petzold en H.H.A. Wentzel en van J.D. Zocher sr. en jr.

De verschillende gebouwde en landschappelijke elementen van het historische landgoed De Horsten zijn van algemeen belang vanwege de architectuur- en tuinhistorische waarde als gave en representatieve voorbeelden uit de betreffende periode van bouw of aanleg en vanwege hun onderlinge ruimtelijke en functionele relatie.

Gezien bovengenoemde cultuur-, architectuur en tuinhistorische waarden is sprake van grote zeldzaamheidswaarde.

COMPLEX EIKENHORST

Inleiding

De HISTORISCHE BUITENPLAATS 'EIKENHORST' met PARKAANLEG (E1), twee DIENSTWONINGEN (E2, E3), een PORTIERSWONING (E4), een TOEGANGSHEK (E5) en een GRENSPAAL (E7), maakt deel uit van het historische landgoed DE HORSTEN. De Horsten, waarvan eveneens de historische buitenplaatsen Ter Horst en Raaphorst deel uitmaken, is op haar beurt onderdeel van een samenstel van buitenplaatsen, die in de 19de eeuw onder leiding P. Twent en prins Frederik zijn ontstaan. Ze liggen alle in de landgoederenzone ten zuidoosten van de Rijksstraatweg. Het landhuis uit 1985 valt niet onder de bescherming van de Monumentnenwet 1988. Een onderdeel dat niet binnen de begrenzing van de buitenplaats ligt doch wel een markant onderdeel van het landgoed vormt betreft het toegangshek aan de Jagerlaan-noord, dat behalve wegens zijn voormalige functie vooral van belang is vanwege het feit dat het object is ontworpen door H.H.A. Wenzel als onderdeel van de Umfahrungsweg die tuinarchitect C.E.A. Petzold had uitgezet langs de verschillende bezittingen van Z.K.H. prins Frederik.

De huidige buitenplaats dankt zijn verschijningsvorm grotendeels aan veranderingen die in de late achttiende en negentiende eeuw zijn doorgevoerd in parkaanleg en bebouwing. De geschiedenis van de niet meer bestaande buitenplaats Eikenhorst gaat terug tot 1558 toen hier een naamloze boerderij stond. In de 17de eeuw werd deze de "Bollenwoning" genoemd, naar de toenmalige bewoners familie Boll. Er zal toen sprake zijn geweest van een bescheiden buiten (hofstede) met omgrachting, waarin in 1665 de nog bestaande oprijlaan werd aangelegd. Begin 18de eeuw wordt melding gemaakt van "een hofstede met boerenwoning", genaamd "Eykenlaen". In 1736 werd Eikenhorst gekocht door mr. Johan Pieter Dierquens (1710-1780), schepen en burgemeester van 's-Gravenhage. Van 1780 tot 1845 was de buitenplaats eigendom van de familie Van Hees van Berkel. Z.K.H, Prins Frederik der Nederlanden (1797-1881), de tweede zoon van koning Willem I had sinds 1838 De Paauw, Raaphorst en Ter Horst in zijn bezit. In 1845 verwierf hij ook Eikenhorst en vervolgens Backershagen (1846) en Groot Haesebroek (1854). Op de kadastrale minuut van 1832 heeft het binnen een omgrachting gelegen landhuis het karakter van een boerderij. Deze is in ca. 1845 vervangen door een monumentale boerderij, waarschijnlijk ontworpen door H.H.A. Wentzel, en gebombardeerd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Omstreeks 1949 is hij vervangen door een wederopbouwboerderij iets ten oosten daarvan. De gedeeltelijk nog bestaande omgrachting, maakte deel uit van een reeks van vaarsloten, welke in de 17de en 18de eeuw zijn gegraven voor de gedeeltelijke ontginning en afgraving van het zandduingebied langs de Rijksstraatweg. In 1985-1986 is een nieuw landhuis in historiserende trant gebouwd naar ontwerp van ir. J.B. baron van Asbeck, dat ten noorden ligt van het oorspronkelijke huis. In opdracht van prins Frederik werkte de Duitse architect C. E. A. Petzold (1815-1891) tussen 1854 en 1858 aan de eenwording van verschillende landgoederen door het gebruik van zichtassen en de aanleg van een wegenplan, een zgn. 'Umfahrungsweg' langs de bezienswaardigheden en huizen in de verschillende parken. Voor een deel handhaafde hij de bestaande historische karakteristieken of nam hen op in een veel omvattender plan. Wel transformeerde hij de vroeg landschappelijke stijl van J.D. Zocher sr. in een rijpere stijl. Voor Eikenhorst had dat geen ingrijpende gevolgen, anders dan dat er verschillende padenpatronen, waaronder de Umfahrungsweg leidde door de buitenplaats. De diverse bouwkundige elementen kwamen tot stand in samenwerking met de Duitse architect H.H.A. Wentzel (1820-1889), die in de periode 1851- 1872 in dienst was van prins Frederik als architect en kunstintendant. Behalve de gebombardeerde boerderij waren dat enkele dienstwoningen.

Ter begrenzing van zijn jachtgebied heeft prins Frederik op de diverse hoeken van zijn bezit zogenaamde jachtpalen laten plaatsen, waarvan enkele nog op hun oorspronkelijke plaats staan.

Na het overlijden van prins Frederik in 1881 vervielen zijn bezittingen aan zijn jongste dochter, prinses Marie von Wied. Zij overleed in 1910. Uit haar nalatenschap heeft koningin Wilhelmina Eikenhorst in 1903 gekocht, waarna dit onderdeel van de Horsten als kroondomein in het bezit is gebleven van het Koninklijk huis (prinses Juliana).

Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex, alsmede de aanduiding van de verschillende onderdelen aangegeven.

Omschrijving

Aan de noordwestzijde grenst de buitenplaats aan de Rijksstraatweg. Als noordoostelijke begrenzing tussen Raaphorst en Eikenhorst wordt de Horstlaan gehanteerd. Aan de zuidoostzijde gaat de buitenplaats over in het eveneens tot de Horsten behorende Ter Horst, waar de Veenwatering (tevens gemeentegrens) als begrenzing geldt. De zuidwestelijke grens loopt ten noorden van de Horst en Voordelaan (de voormalige Laan van Duivenvoorde) en een onverhard stuk laan tot aan de Rijksstraatweg. De historische, enigszins schuin ten opzichte van de Rijksstraatweg georiënteerde brede oprijlaan leidde oorspronkelijk naar een binnen een omgrachting gelegen landhuis, dat ten zuidoosten van het huidige 20ste-eeuwse Eikenhorst was gelegen. De oprijlaan wordt doorsneden door een tweede oprijlaan in noordoost/zuidwestelijke richting, met in het zuidwesten een dienstwoning (4) met toegangshek (5). Langs de Rijksstraatweg zijn twee vergelijkbare dienstwoningen gesitueerd: één langs de Umfahrungsweg, behorend bij Eikenhorst (3), en één langs de Horstlaan (2), oorspronkelijk behorend bij Ter Horst. Eén, mogelijk 18de-eeuwse dienstwoning langs de Horstlaan, staat nabij de kruising van beide oprijlanen aan de Horstlaan, maar is voor bescherming van ondergeschikt belang. Nabij Rijksstraatweg 557, op de uiterste zuidwesthoek staat een grenspaal (7). Een onderdeel dat niet binnen de begrenzing van de buitenplaats valt, maar wel een markant onderdeel van het landgoed vormt, betreft het toegangshek aan de Jagerslaan-Noord, dat behalve wegens zijn voormalige functie vooral van belang is vanwege het feit dat het object ontworpen is door H.H.A.Wentzel als onderdeel van de Umfahrungsweg die tuinarchitect C.E.A.Petzold had uitgezet langs de verschillende bezittingen van Z.K.H. prins Frederik.

Waardering

De historische buitenplaats Eikenhorst is van algemeen belang wegens zijn cultuurhistorische waarde als belangrijk voorbeeld van een in oorsprong oudere buitenplaats met bijgebouwen en een park- en tuinaanleg, welke in de negentiende eeuw is geïntegreerd in het omvangrijke landbezit van prins Frederik.

De historische buitenplaats Eikenhorst is van algemeen belang wegens tuinhistorische waarde als zeer belangrijk onderdeel van een omvangrijk park in Landschapsstijl naar ontwerp van C.E.A. Petzold, die deel uitmaakt van de buitenplaats De Horsten. Hiervan is de parkaanleg in hoofdlijnen goed bewaard gebleven met de voor het oeuvre van de tuinarchitect C.E.A. Petzold kenmerkende rondwandelingen en beplanting. Tevens zijn elementen van de 17de- en 18de-eeuwse formele en vroeg landschappelijke tuinaanleg, waaronder de brede oprijlaan, bewaard gebleven.

Eikenhorst neemt als onderdeel van de omvangrijke buitenplaats De Horsten, die op haar beurt één geheel vormt met onder meer De Paauw, Backershagen en Groot Haesebroek, een belangrijke plaats in binnen het oeuvre van C.E.A. Petzold, die hier één totaalconcept in Landschapsstijl heeft weten te creëren met onder meer een 'Úmfahrungsweg'. In dat opzicht is hier tevens sprake van zeldzaamheidswaarde.