Tuin- en parkaanleg, 's-Heerenberg,'s-Heerenberg
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Omschrijving onderdeel 2: HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG.
De historische tuin- en parkaanleg van kasteel Huis Bergh gaat tot in ca. 1240 terug, toen de hoofd- en voorburcht werden aangelegd. Bekend is dat beide met water waren omgeven, maar van een grachtenstructuur was toen waarschijnlijk nog geen sprake. Vermoedelijk gaat de grachtenstructuur rondom hoofd- en voorburcht terug tot omstreeks 1379, toen kasteel Huis Bergh en het pal aan de oostzijde van het kasteelcomplex grenzende stadje 's-Heerenberg stadsrechten verkreeg en in zijn geheel met een aan weerszijden door water omgeven wal werd omsloten. In ieder geval was de wal er in 1473, wanneer er sprake is van werkzaamheden aan deze wal. Aan de hand van de kaart van Van Deventer uit 1560 is te zien dat het huidige rechte verloop van de wal aan de zuidwestzijde, reeds toen al aanwezig was, evenals de vertakking in een flauwe bocht in zuidelijke richting (thans een laan met aan weerszijden een greppel). Ook het driehoekige weiland (zogenaamde modderweide) ten zuidoosten van de hoofdburcht staat op de kaart van Van Deventer aangegeven. Naar het stadje toe vormt een rij eiken (18de eeuw) de grens. De wal, die rond het midden van de 16de eeuw aanmerkelijk moet zijn verhoogd, kreeg waarschijnlijk pas in de 17de of begin van de 18de eeuw een meer recreatieve functie. Op de kaart van de aanleg door Theodor Bücker uit 1727 staat een laanbeplanting op de wal aangegeven. In de tijd ervoor was de wal een militair element. In 1545 wordt een staketsel op de wal vermeld. In deze tijd was de wal met populieren beplant. Van deze wal (thans met eik en linde, 18de en 19de eeuw) is het noordelijke en westelijke gedeelte bewaard gebleven. Oorspronkelijk waren aan de buitenzijde van de wal een brede gracht en singel, die wederom aan de buitenzijde door een gracht was begrensd. In 1838 werd het water tussen singel en wal grotendeels dichtgegooid en in grasland veranderd. In deze tijd werd voorts de gracht tussen hoofdburcht en voorburcht en wal versmald en vergraven tot een slingerende waterloop in landschapsstijl. Het terrein aan weerszijden van deze waterloop werd in meer landschappelijke trant ingericht met sierheesters en parkbomen en doorzichten. Deze parkachtige inrichting van het terrein tussen wal en burcht is op oude foto's nog goed te zien. In 1912 werd deze parkaanleg in landschapsstijl door de nieuwe eigenaar J.H. van Heek grotendeels ongedaan gemaakt en de waterloop werd wederom tot 'Middeleeuwse' gracht verbreed. Van een tuinaanleg bij kasteel Huis Bergh is eerst sprake in 1461. Op het rechthoekige door water omgeven terrein direct ten westen van de Singelwal, wordt dan de vinkenbaan (Vynkenborg) vermeld, die op de kaart van Chr. 's-Grooten uit ca. 1550 staat aangegeven. Op de kaart van Van Deventer uit 1560 is te zien dat de vinkenbaan is vergroot en aan de noordoostzijde is uitgebreid met een kaatsbaan. In 1630 werd bij de kaatsbaan een hovenierswoning gebouwd (complexonderdeel 5). De Franse tuinman Jean Beurette kreeg in 1635 de opdracht een nieuwe boomgaard in dit terrein, de Gaarde genaamd, aan te leggen. Deze aanleg (niet bewaard) en het begeleidende beplantingsschema uit deze tijd is gedetailleerd gedocumenteerd in het Beheersplan van kasteel Huis Bergh door de Stichting tot Behoud van Particuliere historische buitenplaatsen. Van de Gaarde is alleen de globale aanlegstructuur bewaard gebleven. In 1777 en de jaren hierna werd direct ten westen van de Gaarde de zogenaamde Plantage aangelegd, een parkbosaanleg met sterrebos aan de zuidoostzijde, die in de lengte door een hoofdas wordt doorsneden (Hofse laan). Deze hoofdas werd doorgetrokken tot aan de hoofdburcht toe. Een op deze as gelegen brug over de gracht leidde tot de in de keermuur van het hoofdgebouw uitgehakte ingangspartij die loodrecht op de entree van de hoofdwoonvleugel van de hoofdburcht was gelegen. In 1912 werd door de nieuwe eigenaar J.H. van Heek het gedeelte van deze as vanaf de singel ontmanteld en werd deze 18de eeuwse verbinding tussen kasteel Huis Bergh en de parkaanleg ongedaan gemaakt. De padenaanleg van deze grootscheepse bosaanleg, alsmede de rabatten en een deel van het bosbestand (eik) dateert nog uit de aanlegperiode, alhoewel deze padenaanleg in de loop der tijd is vereenvoudigd en de beplanting in de 19de en 20ste eeuw met andere variëteiten werd verrijkt. Zo zijn van het sterrebos aan de zuidoostzijde van de Plantage alleen de omtrekpaden bewaard gebleven. In 1912 voerde de nieuwe eigenaar J.H. van Heek diverse herstelwerkzaamheden in de aanleg van de Plantage uit. De Hofse laan werd aan weerszijden met rhododendrons beplant, waarbij de beplanting werd geselekteerd op basis van bepaalde kleurenschema's en een zo lang mogelijke bloeitijd. De lanen op de wal, op de voormalige singel en de overige lanen in het park zijn met linde, eik en beuk beplant.
Waardering
De HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang:
- vanwege de ouderdom;
- vanwege de grote zeldzaamheidswaarde van de aanwezige Middeleeuwse stadswal, die in de 17de of het begin van de 18de eeuw een recreatieve betekenis kreeg;
- als uitdrukking van een restauratie-opvatting uit 1939, waarbij sierende elementen van de parkaanleg, zoals de linden op de wal, kennelijk als geëigend werden beschouwd;
- vanwege de aanleg van de Plantage, een grootscheepse aanleg in formele trant uit het laatste kwart van de 18de eeuw.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Omschrijving van het complex:
In oorsprong Middeleeuws complex van omgracht kasteelachtig hoofdgebouw met ringmuur met poort, weergang, woontoren en laag ommuurde voorburcht met poorthuis, rentmeestershuis, poortwachterswoning, voorpoort en kademuren. Het ensemble is deels omsloten door een Middeleeuwse stadswal, die naderhand ook de functie van wandelsingel kreeg. Aan de westzijde van het slot ten westen van de wal de zogenaamde Plantage, een historische groenaanleg die in oorsprong tot in de 15de eeuw teruggaat en in zijn huidige aanzien aan het einde van de 18de eeuw gestalte kreeg. De geschiedenis van Huis Bergh gaat terug tot in de eerste helft van de 13de eeuw, toen Hendrik van den Bergh of zijn zoon Adam van den Bergh, op 2,5 kilometer ten zuiden van het Montferland - waar Constantinus de Melegarde (overgrootvader van Hendrik van den Bergh) een burcht had laten bouwen - een tufstenen woontoren liet optrekken. De tufstenen funderingen van deze woontoren zijn onder en deels in het opgaand muurwerk (woonvleugel) van het kasteelcomplex op de hoofdburcht bewaard gebleven. Het oudste bekende geslacht van de Heren van Bergh stierf in 1416 uit, waarna de heerlijkheid vererfde in het geslacht Van der Leck. Oswald I van den Bergh uit het geslacht Van der Leck verkreeg in 1486 de graventitel. Sindsdien is het gebruikelijk van het graafschap Bergh te spreken. Reeds vóór 1400 zijn grote delen van het huidige kasteel ontstaan: de grote vierkante toren (met ernaast gelegen poortdoorgang) die de ronde tufstenen donjon heeft vervangen, de grote kelder met daarop het hoofdgebouw en op de voorburcht twee van de drie hoektorens. De grote omgrachte stadswal, die voor driekwart bewaard is gebleven, bestond al in 1473, gezien vermelde werkzaamheden aan de wal in dat jaar. Grote bouwactiviteiten vonden plaats in de tijd van Willem IV van den Bergh (1537-1586) die in 1556 trouwde met Maria van Nassau (1539-1599), zuster van prins Willem van Oranje. Hij liet de ringmuur van de hoofdburcht aan de zuid- en oostzijde hoog opmetselen als buitenmuren voor nieuw te bouwen delen van het kasteel. Ook het gebouw op de voorburcht (poortwachterswoning) kwam in zijn tijd tot stand. Tijdens de 80-jarige oorlog liep het complex aanzienlijke schade op. In de tijd van Herman, graaf Van den Bergh (1558-1611) werd het huis onder leiding van de stadstimmerman Willem van Bommel hersteld. Hij breidde het hoofdgebouw en de rentmeesterswoning op de voorburcht met een verdieping uit. Zijn opvolger Albert, graaf Van den Bergh (1607-1656), breidde het huis aan de noordoostzijde met een nieuwe vleugel uit. De volgende eigenaar graaf Oswald III (1642-1712) liet in 1678 het binnenplein van de hoofdburcht 27 roeden (ca. twee meter) verlagen tot het niveau van de voorburcht. De ingangspoort terzijde van de vierkante toren werd van een nieuwe omlijsting voorzien en er kwam een bordes met fraaie trappen om het niveauverschil te overbruggen. Het graafschap ging in 1712 door erfopvolging van het geslacht Van der Leck over in dat van Von Hohenzollern-Sigmaringen. In 1728 werd op de zuidelijke ringmuur van de voorburcht de huidige hofkapel gebouwd. In 1735 brandde het kasteel geheel uit. Onder leiding van de architecten Lalane de Duthay en mr Gerrit Ravenschot werd het kasteel in sobere trant herbouwd. Ook werd vanaf de hoofdmuur een brug gelegd op de middenas van de plantage (thans verdwenen); de brug staat nog aangegeven op de Topografische en Militaire kaart uit 1843. De aanleg van deze plantage werd na 1799 deels van een nieuwe padenstructuur voorzien in de tijd dat op Huis Bergh een priesterseminarie was gevestigd (1799-1842). Nadat de buitenplaats daarna door verschillende huurders werd bewoond werd het huis in 1912 door het geslacht Von Hohenzollern-Sigmaringen verkocht aan de rijke Twentse industrieel Jan Herman van Heek, die in 1930 aanving met een grootscheepse restautie van het kasteel. Tien jaar later woedde er weer een brand in het kasteel. Onder leiding van de restauratie-architect H. van Heeswijk en bouwkundigen M. van Beveren en J. Goorhuis en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg werden aanzienlijke herstelwerkzaamheden uitgevoerd. Het aaneengesloten dak dat na de brand in 1735 was aangebracht werd vervangen door acht apparte daken. De poort van de hoofdburcht werd herbouwd, alsmede een daarop aansluitend deel van de weergang. Twee dammen in de gracht werden vervangen door houten bruggen. Een van de torens van de voorburcht, de zogenaamde archieftoren, die in 1783 was gesloopt, werd bij de eerste restauratie van het complex in 1930 herbouwd. Inwendig werd het huis van timmerwerk in Middeleeuwse stijl voorzien.
Het complex historische buitenplaats Kasteel Huis Bergh bestaat uit de volgende samenstellende onderdelen: 1. KASTEEL HUIS BERGH; 2. HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG; 3. WAPENLEEUWEN OP VOORBURCHT; 4. ZUILEN AAN DE ENTREE VAN DE PLANTAGE; 5. DIENSTWONINGEN. De omgrenzing van het complex alsmede de situering van de complexonderdelen staan op de bij de bescherming behorende kaart aangegeven.
Waardering
Het complex historische buitenplaats Kasteel Huis Bergh is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang:
- vanwege de ouderdom;
- als relatief gaaf bewaard gebleven voorbeeld van één der oudste typen voor- en hoofdburchten van ons land;
- vanwege de gaafheid en volledigheid van het omwalde en omgrachte ensemble van historische dienstgebouwen, woonkwartieren, ring- en keermuren, poorten en torens van een in oorsprong Middeleeuwse burcht;
- vanwege de zichtbaar gebleven uitzonderlijke rijke bouwgeschiedenis van dit ensemble;
- vanwege de grote zeldzaamheidswaarde van de aanwezige Middeleeuwse stadswal, die in de 17de of begin van de 18de eeuw een wandelfunctie verkreeg;
- vanwege de aanleg van de parkaanleg de Plantage, die al sinds de 16de eeuw een eenheid vormt met de burcht.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| Historische aanleg | Kastelen, landhuizen en parken | Tuin, park en plantsoen | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hof van Bergh | 1 | – | 7041 AC | 's-Heerenberg | – | BY | Ja |
| Hoofdcategorie | Subcategorie | Beschrijving | Notitie |
|---|---|---|---|
| Kastelen, landhuizen en parken | Tuin, park en plantsoen | – | – |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | G | 300 | – | 's-Heerenberg |
| – | G | 562 | – | 's-Heerenberg |
| – | G | 278 | – | 's-Heerenberg |
| – | G | 563 | – | 's-Heerenberg |
| – | G | 1903 | – | 's-Heerenberg |
| – | G | 2029 | – | 's-Heerenberg |
| – | G | 2201 | – | 's-Heerenberg |
| – | G | 279 | – | 's-Heerenberg |
| – | H | 27 | – | 's-Heerenberg |
| – | H | 1096 | – | 's-Heerenberg |
| – | H | 995 | – | 's-Heerenberg |
| – | H | 836 | – | 's-Heerenberg |