Inleiding

Fabriekscomplex "Verkade" bestaande uit drie complexonderdelen: de vanaf 1886 gefaseerd tot stand gekomen LEVENSMIDDELENFABRIEK gelegen tussen Westzijde en Zaan, de aan de westkant van de Westzijde gesitueerde BESCHUITFABRIEK uit 1927, en de ten noordwesten hiervan gelegen BISCUITFABRIEK waarvan de bescherming zich beperkt tot de beeldbepalende watertoren uit 1930 en het aangrenzende tweelaagse hoekgebouw uit datzelfde jaar.

Het oudste gebouw van het complex is de voormalige stoom brood- en beschuitfabriek "De Ruyter" uit 1886 naar ontwerp van de Haarlemse architect P. Kleiweg Dyserinck. De genoemde fabriek heeft een 17 meter breed front met representatief aanzien. Aan weerszijden van dit gebouw en ten westen van de Westzijde heeft zich in de loop der decennia het omvangrijke fabriekscomplex van Verkade ontwikkeld. In 1887 en 1890 vonden aanbouwen plaats aan het bakkerijgedeelte. In 1895 kwam ten zuiden van De Ruyter de eerste uitbreiding aan de straatzijde: een expeditiegebouw met kantoor en op de verdieping een poetslokaal voor beschuitbussen. Dit gebouw was het eerste van een reeks fabrieksuitbreidingen (1903, 1904 en 1912) naar ontwerp van de architecten H.G. Jansen en L. Molenaar.

In 1903 verrees noordelijk naast De Ruyter, het haaks op de Zaan gerichte gebouw met arcade en flauwhellend zadeldak. Aan de Westzijde had dit gebouw een drielaags uitbouw onder plat dak. De galerij lag oorspronkelijk direct aan het water in verband met aan- en afvoer via schepen. Dit gebouw had aan de Westzijde een expeditieruimte, en daarachter een grote bakkerij met ketel- en machinehuis ten behoeve waarvan aan de Zaan een hoge schoorsteen werd gebouwd.

De volgende grote uitbreiding (1904) omvatte de markante watertoren (met sprinkler-reservoir) aan de Zaan, met ernaast het grote fabrieksgebouw, dat - met zijn eveneens flauwhellende zadeldak - de pendant vormt van het gebouw uit 1903. Ook deze fabriek en toren grensden direct aan de Zaan, evenals de volgende uitbreiding van de bakkerij in 1912: het aan de zuidkant ernaast gelegen drielaags gebouw met pakhuisgevel onder plat dak.

Nadat Verkade in 1910 was begonnen met de fabricage van biscuits, volgde in 1912 de vergroting van het aan de Westzijde gelegen expeditiegebouw uit 1895: dit gebouw werd met twee verdiepingen verhoogd en aan de noordzijde vergroot met een vijflaags pand met hoektoren. In 1936 werd ten noorden van dit pand de door J.A. Snellebrand en A. Eibink in zakelijke trant ontworpen en in 1968 door J. Brouwer vergrote chocoladefabriek gebouwd.

In 1916 werd ten westen van de Westzijde, grenzend aan de Vaart een biscuitfabriek naar ontwerp van L. Molenaar gebouwd. Deze fabriek werd diverse malen uitgebreid, onder meer in 1930 met een bouwblok met watertoren naar ontwerp van P. Molenaar, die eerder (in 1927) de meer naar de Westzijde gelegen beschuitfabriek had ontworpen. In 1931 bouwde P. Molenaar tegen de noordzijde van de fabriek uit 1903 een nieuwe tweelaagse koekfabriek. Hierbij werd de noordelijke beuk van de fabriek uit 1903 met een verdieping verlaagd, en samen met de nieuwe koekfabriek gebracht onder een sheddak. De bouwgeschiedenis van dit in fasen tot stand gekomen fabriekscomplex is duidelijk afleesbaar gebleven.

Waardering

Het aan weerszijden van de Westzijde gelegen fabriekscomplex "Verkade", bestaande uit een levensmiddelenfabriek, een beschuitfabriek en een biscuitfabriek (gedeeltelijk), is van algemeen belang wegens cultuur- en architectuurhistorische waarde als één van de meest zorgvuldig ontworpen en zowel in hoofdvorm als in detaillering gaafst bewaard gebleven voorbeelden van een in fasen tot stand gekomen fabriekscomplex voor levensmiddelen in Nederland.