Inleiding

Aan de oostzijde van de Zaan gelegen voormalige GORTPELLERIJ uit 1913-1914. Het ruim 33 meter hoge in betonskeletbouw uitgevoerde fabrieksgebouw werd gebouwd naar ontwerp van de Rijswijkse architect B. Schelling in een functionalistische bouwtrant. Opdrachtgever was de N.V. Stoomgortpellerij v/h J. Zwaardemaker Hzn. waarvan het naastgelegen fabrieksgebouw uit 1900 te klein was geworden. Architect Schelling werd gekozen op grond van zijn specifieke kennis op het gebied van silobouw. Aannemer was de N.V. Nederlandsche Betonijzerbouw te Amsterdam. Het fabrieksgebouw bestaat uit vier onderdelen: een reinigingsgebouw, een pakhuis, een elevatortoren en een silogebouw. De oorspronkelijke, deels gietijzeren vensters in de buitengevels zijn naderhand vervangen door merendeels zesruits betonnen vensters. Het gebouw wordt door een betonnen loskade gescheiden van de Zaan.

Tegen de noordgevel van de fabriek verrees in 1957 een 10 bouwlagen hoge en in Neboho silosteen uitgevoerde mengsilo ontworpen door architectenbureau A.E.G. en J.P. Postma uit Deventer. De zeer beeldbepalende mengsilo maakt geen deel uit van de bescherming omdat deze nog niet voldoet aan het leeftijdscriterium voor aanwijzing.

Omschrijving

Op L-vormig grondplan opgetrokken fabrieksgebouw samengesteld uit vier naast elkaar gelegen blokvormige bouwvolumes van verschillende grootte aan de Zaan: een 19 m. hoog pakhuis van vijf bouwlagen en aan de zuidkant hiervan een zes bouwlagen tellend en ruim 23 m hoog reinigingsgebouw (beide ruim 17 m. diep en respectievelijk circa 16,5 en 14 meter breed), haaks op deze twee volumes en ten oosten van het pakhuis een silogebouw met een rechthoekig grondplan (18,60 x 7,50 m) en een hoogte van 30 m, en tussen het silogebouw en het pakhuis een elevatortoren van 5 bij 12 m. die met vier bouwlagen boven het pakhuis uitsteekt tot een totale hoogte van 33,5 m. Het evenhoge trappenhuis in de zuidoosthoek van het pakhuis sluit via een kleine tussenbouw aan tegen de zuidwesthoek van de elevatortoren. Ter hoogte van de eerste verdieping bevindt zich tegen de oostgevel van het reinigingsgebouw een betonnen luchtbrug. Alle bouwvolumes zijn voorzien van een plat dak met overstek. Het gebouw is geheel uitgevoerd in gewapend beton (gietbouw). Tussen de buitenste kolommen van het betonskelet zijn 8 cm dikke wanden aangebracht. De laatste zijn gecementeerd en aan de buitenzijde voorzien van een teerlaag bestrooid met fijn schelpmateriaal. In contrast hiermee zijn de zich over de volle gevelhoogte uitstrekkende kolommen, evenals de plint en de band onder de dakoverstekken afgewerkt met een grove pleisterlaag. De voor- en achtergevel van het reinigingsgebouw worden door de zich als lisenen over de gevel uitstrekkende kolommen in drie traveeën geleed. De zuidgevel telt vier traveeën. De middelste travee van de symmetrische voorgevel (W) heeft op elke verdieping een deur. De overige traveeën van het reinigingsgebouw zijn voorzien van twee vensters per bouwlaag.

De voorgevel (W) van het pakhuis telt vier traveeën met in de eerste en derde travee van rechts op elke verdieping een deur en in de tweede travee telkens twee vensters. De linker travee is op een enkel venster na gesloten. De linkerzijgevel (N) van het pakhuis wordt door de aangebouwde mengsilo uit 1957 aan het oog onttrokken. Ter hoogte van het trappenhuis is de achtergevel (O) van het pakhuis evenals de zuidgevel van de elevatortoren voorzien van twee vensters per bouwlaag. Bovenin de zuidgevel van de elevatortoren bevindt zich nog een origineel gietijzeren raam. Links van het silogebouw heeft de oostgevel van de elevatortoren één vensteras. De langszijden van het silogebouw worden beide in drie traveeën geleed; de kopse oostgevel telt twee traveeën. Helemaal bovenin elke travee bevinden zich één of twee lage vensters. Afgezien hiervan en van enkele vensters en deuren op de begane grond is het 30 meter hoge silogebouw geheel gesloten. Het interieur van de fabriek verkeert nog grotendeels in de oorspronkelijk staat. Het betonskelet is samengesteld uit kolommen die op een onderlinge afstand van circa 4,60 m hart op hart geplaatst zijn in een nagenoeg vierkant rasterpatroon. De kolommen worden met elkaar verbonden door betonnen liggers die de vloer dragen. Om het afschuiven van de betonvloeren te voorkomen zijn de liggers ter plaatse van de kolommen voorzien van schuine consoles. In het trappenhuis bevindt zich een betonnen bordestrap met een ijzeren leuning. Het gebouw bevat verder onder meer met staalplaat beklede branddeuren en diverse onderdelen van de oorspronkelijke inventaris, waaronder een zich over meerdere verdiepingen uitstrekkende spiraalvormige ijzeren glijbaan voor het transport van zakken en enkele houten verbodsborden in het trappenhuis. Het silogebouw wordt tussen de begane grond en de onder het dak gelegen verdieping onderverdeeld in 20 silo's van drie verschillende groottes, elk met een hoogte van ruim 20 meter.

Waardering

Het fabrieksgebouw is van algemeen belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde als merendeels gaaf bewaard gebleven voorbeeld van een gortpellerij uit de jaren '10 van de 20ste eeuw, uitgevoerd in betonskeletbouw. Het silogebouw heeft tevens constructieve waarde als een van de vroegste voorbeelden van een volledig betonnen silogebouw in Nederland. Daarnaast heeft het fabrieksgebouw situationele waarde vanwege de sterk beeldbepalende ligging aan de Zaan en ensemblewaarde in relatie tot de overige grootschalige industrieële bebouwing langs beide Zaanoevers.