Inleiding

In 1888-1890 tot stand gekomen voormalig St. Elisabeth Gesticht als TEHUIS of inrichting voor de verpleging van meerderjarige invalide wezen en huisvesting voor ongeneeslijk zieken van rooms-katholieke huize. Gebouwd in opdracht van de regenten van het R.C. Maagdenhuis naar een ontwerp van de architect A.C. Bleijs in een op de Hollandse renaissance geïnspireerde stijl. Het geheel bestaat uit gekoppelde vleugels en paviljoens op een nagenoeg rechthoekig perceel op de hoek van de Mauritskade en de 's-Gravesandestraat, ten NW van het Oosterpark. Het gesticht bestaat uit een hoofdgebouw met de voorgevel aan de Mauritskade en met een middels een gang ermee verbonden achterliggende kapel, een pastorie met de voorgevel aan de 's-Gravesandestraat, een erfscheiding met hekken en muren en poorten, een schoorsteen ten ZO van het hoofdgebouw en een Lourdesgrot ten O van de kapel. De verbindende gang tussen hoofdgebouw en kapel is opgenomen in de nieuwbouw van het café-restaurant; deze nieuwbouw valt buiten de bescherming. Het complex bestaat derhalve uit de volgende samenstellende onderdelen: HOOFDGEBOUW van tehuis met gang en achterliggende kapel, monumentnummer 526942; PASTORIE, monumentnummer 526943; ERFSCHEIDING met hek, muren en poorten, monumentnummer 526944; SCHOORSTEEN, monumentnummer 526945 en een LOURDESGROT, monumentnummer 526946.

Omschrijving

Het Elisabeth Gesticht is ontworpen op een plattegrond die een combinatie toont van het traditionele corridorsysteem en het nieuwere paviljoensysteem. Met name omwille van de luchtverversing waren de verschillende afdelingen middels gangen met elkaar verbonden of waren slechts met de korte zijde van rechthoekige paviljoens aan elkaar gekoppeld. De plattegrond van het hoofdgebouw bestaat uit een carré met binnenhof en met een omlopende gang waaraan vertrekken/zitkamers, geheel volgens de traditionele bouwwijze voor gestichten. Dwars op deze rechthoekige kern steken aan weerszijden vleugels uit (links [2] bestaande uit slaapzalen, rechts [1] opgedeeld in zitslaapkamers), die volgens het modernere paviljoensysteem aan beide lange zijden zijn voorzien van ramen. Het oorspronkelijke ontwerp behelsde een aanzienlijk groter hoofdgebouw waarin de kapel omsloten lag. Bij dit ontwerp was het deel aan de Mauritskade bedoeld voor vrouwen; het deel aan het Oosterpark was bedoeld voor mannen en zou later gebouwd worden, hetgeen echter niet is uitgevoerd. Van de oorspronkelijke acht ontworpen vleugels zijn er slechts drie gerealiseerd. Aan de achtergevel van het hoofdgebouw zijn de blinde en recht afgesloten kappen en deels blinde en gepleisterde gevels zichtbaar waartegen de ontworpen maar niet gebouwde vleugels geplaatst moesten worden. Van het oorspronkelijke plan van Bleijs werd zo slechts minder dan de helft gebouwd, waardoor het geheel plaats bood aan 160 in plaats van 268 personen. Gevels in rode baksteen en met natuurstenen accenten en lijstwerk en met vensters met houten kozijnen. Daken gedekt met blauwgrijze pannen, koepelspitsen met leien en abside met zinken bedekking. Van de oorspronkelijke verbindende gangen tussen hoofdgebouw en kapel is de westelijke weggebroken, de oostelijke gang is in het ontwerp van het recente café-restaurant opgenomen. In het hoofdgebouw bevonden zich onder meer in de kelders de provisiekamers en ruimtes voor ketelhuis en verwarming; op de begane grond de burelen van regenten en regentessen, bestuurders en artsen, slaapzalen, recreatiezalen, refters en pensionkamers voor eerste en tweede klasse, en verschillende keukens in de keukenvleugel tussen voorgebouw en kapel; op de verdieping slaapzalen en overige utilitaire ruimtes en op de zolder slaapzalen en zustervertrekken.

Waardering

Voormalig St. Elisabeth Gesticht uit 1888-1890 van algemeen belang vanwege cultuurhistorische en architectuurhistorische waarde. Als eerste grote inrichting op confessionele grondslag van typologisch belang als vroeg voorbeeld van de weerslag van de nieuwe ideeën omtrent hygiëne en ventilatie in een gasthuisplattegrond. Tevens van belang wegens de plaats in het oeuvre van A.C. Bleys.