Wisch, Terborg
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Omschrijving
HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG. De thans bestaande historische tuin- en parkaanleg in een late landschapsstijl rondom Huis Wisch, is aan het einde van de 19de eeuw ontstaan. De tuin- en parkaanleg wordt in het zuidwesten begrensd door de 18de-eeuwse IJsseldijk en grenst in het noorden aan het stadje Terborg waarmee het een historische relatie heeft. In het oosten vormt de boszoom de grens. De oprijlaan vanuit de stad Terborg naar de buitenplaats, de Laan van Wisch, die al op een kaart uit 1661 wordt weergegeven liep in deze tijd evenals tegenwoordig, parallel aan de hoofdstraat van het stadje Terborg. Ook de korte dwarslaan gelegen ten noorden van het huis Wisch bestond in deze tijd. In de 17de eeuw bestond de aanleg uit boomgaarden ('bomgart') en nutstuinen ('garden') die door een gracht werden omgeven. Op een tekening van Jan de Beijer uit 1743 wordt de thans nog bestaande waterallee ten zuiden van het huis, weergegeven. Ten zuiden van het huis staat een zwarte walnoot die uit 1750 stamt. Aan het einde van de 19de eeuw, omstreeks 1879, werd de aanleg rondom het huis Wisch verlandschappelijkt en kreeg de aanleg het thans nog bestaande karakter. Ten westen van het huis werd een slingervijver gegraven en de tuin ten zuiden van het huis werd voorzien van gazons en borders, het bosrijke gebied tot de IJsseldijk werd voorzien van slingerpaden. Ten noorden van het huis werd rond een ovaal gazon een oprijlaan aangelegd en er werden een aantal ronde borders ingeplant. Het open weidegebied oost- en zuidwaarts gelegen van het huis en de Laan van Wisch werd, iets later dan het terrein direct rondom het huis, met boomgroepen en solitairen ingeplant zodat enkele zichtassen ontstonden en het gebied visueel bij Huis Wisch getrokken werd. De randen van de zichtassen bestaan uit brede houtwallen met enigszins glooiende zomen. De IJsseldijk werd voorzien van een wandeling en aan weerszijden beplant met beuken en eiken. De noordoostzijde wordt vanaf deze tijd door de Paasberg begrensd. In het zuidoosten van de aanleg werd omstreeks 1830 een eendenkooi aangelegd, die in 1995 werd hersteld. Ten oosten van het huis ligt de moestuin die deels omringd wordt door een laat 19de-eeuwse moestuinmuur waartegen een kas (zie hiervoor onderdeel 3) en waarin twee koude bakken uit dezelfde periode liggen (zie hiervoor onderdeel 5).
Waardering
HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG behorend tot de historische buitenplaats Wisch is van algemeen belang:
- als gaaf bewaard voorbeeld van een parkaanleg in landschapsstijl uit het vierde kwart van de 19de eeuw, gesitueerd binnen een structuur (opgebouwd uit onder meer lanen, waterlopen en een dijk) die tussen het einde van de 17de eeuw en de eerste decennia van de 19de eeuw is ontstaan;
- wegens het belang voor de geschiedenis van de tuin- en landschapsarchitectuur;
- wegens de functioneel-ruimtelijke relatie met de onderdelen van de buitenplaats.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Omschrijving van het complex
De in structuur en detail goed bewaard gebleven HISTORISCHE BUITENPLAATS WISCH bestaat uit de volgende onderdelen: HOOFDGEBOUW (Huis Wisch) (1), HISTORISCHE TUIN- en PARKAANLEG (2), MOESTUINMUUR met HEKWERK en KAS (3), TUINMUUR (4), KOUDE BAKKEN (5), DIENSTWONING (6), TOEGANGSHEK (7), BRUG (8) en ZONNEWIJZER (9).
Het historische buitenplaatscomplex WISCH is gelegen direct ten zuiden van het stadje Terborg. De vroegste vermelding van de heren van Wisch dateert uit circa 1200; samen met de baanderheren Baer, Bergh en Bronckhorst vormden zij een aparte stand binnen de Gelderse adel. In 1207 wordt een huis Wisch genoemd, waarschijnlijk het na enkele eeuwen verloren gegane slot op de zogenaamde Hoven (of Heuven) van Wisch, halverwege tussen Etten en Doetinchem. In de tweede helft van de 13de eeuw verrees op de plaats van het huidige huis Wisch een borch, waarbij de nederzetting Terborg ontstond, die in 1419 door de heren van Wisch met stadsrechten werd begiftigd. Het tegenwoordige huis Wisch bevat nog enkele onderdelen uit de 15de eeuw (de ronde toren, is in de 17de eeuw verhoogd) en stamt voor het overige uit de 16de (woongebouw aanpalend aan de toren) en 17de eeuw (hoofdgebouw uit 1648 en langgerekte dienstvleugel van omstreeks 1700). Opmerkelijk is de L-vormige plattegrond die het huis zijn karakteristiek voorkomen geeft. In de Tweede Wereldoorlog werd het huis tijdens een bomaanval zwaar beschadigd. In de jaren '50 en '60 werd het huis grotendeels herbouwd en gerestaureerd onder leiding van architect Canneman. Het interieur van het huis werd tijdens deze restauratie vrijwel geheel vernieuwd met behulp van oude, niet van oorsprong bij het huis behorende onderdelen. De thans nog bestaande historische tuin- en parkaanleg in landschapsstijl dateert grotendeels van omstreeks 1879 en is deels gelegen binnen een nog bestaande midden 17de-eeuwse lanenstructuur -met onder meer de Laan van Wisch en het noordelijk gelegen dwarslaantje- en de IJsseldijk
Waardering van het complex
Het historische buitenplaatscomplex Wisch is in cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch opzicht van algemeen belang:
- wegens de ouderdom
- wegens de voor Nederland weinig voorkomende opzet van het huis Wisch op L-vormige plattegrond, met langgerekte dienstvleugel en dwars geplaatst hoofdgebouw, in oorsprong daterend uit de 15de eeuw;
- de historische tuin- en parkaanleg in landschapsstijl uit het vierde kwart van de 19de eeuw gesitueerd binnen een structuur die tussen het einde van de 17de eeuw en de eerste decennia van de 19de eeuw is ontstaan;
- de visuele en historische relatie tussen de buitenplaats Wisch en het stadje Terborg ter plaatse van de Laan van Wisch;
- de compositorische en ornamentele waarde van de verschillende complexonderdelen.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| Historische aanleg | Kastelen, landhuizen en parken | Tuin, park en plantsoen | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Laan van Wisch | 4 | – | 7061 CX | Terborg | – | BY | Ja |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | F | 3080 | – | Wisch |
| – | F | 3079 | – | Wisch |
| – | F | 3082 | – | Wisch |
| – | F | 3075 | – | Wisch |
| – | F | 1695 | – | Wisch |
| – | F | 1697 | – | Wisch |
| – | F | 1102 | – | Wisch |
| – | F | 65 | – | Wisch |
| – | F | 4404 | – | Wisch |
| – | F | 1696 | – | Wisch |
| – | F | 3074 | – | Wisch |
| – | F | 73 | – | Wisch |
| – | F | 3919 | – | Wisch |
| – | F | 1100 | – | Wisch |
| – | F | 3974 | – | Wisch |
| – | F | 3973 | – | Wisch |
| – | F | 3972 | – | Wisch |
| – | F | 4405 | – | Wisch |
| – | F | 1506 | – | Wisch |
| – | F | 1691 | – | Wisch |
| – | F | 64 | – | Wisch |
| – | F | 67 | – | Wisch |
| – | F | 71 | – | Wisch |
| – | F | 4388 | – | Wisch |
| – | F | 1692 | – | Wisch |
| – | F | 3669 | – | Wisch |
| – | F | 3664 | – | Wisch |
| – | F | 1101 | – | Wisch |
| – | F | 3078 | – | Wisch |
| – | F | 72 | – | Wisch |
| – | F | 759 | – | Wisch |
| – | F | 3083 | – | Wisch |
| – | F | 3918 | – | Wisch |
| – | F | 3081 | – | Wisch |
| – | F | 68 | – | Wisch |
| – | F | 4415 | – | Wisch |