Omschrijving van het complex

Complex HISTORISCHE BUITENPLAATS HARTEKAMP bestaande uit het HOOFDGEBOUW (1), de HISTORISCHE PARK EN TUINAANLEG (2), met daarin de volgende onderdelen twee identieke HEKPARTIJEN (3), PERGOLA (4), VAAS (5), TUINBANKEN (6A-6D), ZONNEWIJZER (7), BORSTBEELD VAN LINEAUS (8), ORANJERIE (9), TUINHUIS (10), een HEK (11) en twee gemetselde POORTJES (12).

De Hartekamp, eerder in de 17de-eeuw nog aangeduid met Thorenvliet, kreeg zijn naam in 1662, toen de Amsterdamse koopman Hendrik Zeegersz van de Camp eigenaar werd. Het goed, afgesplitst van het grondgebied van het nabij gelegen Berkenrode, bestond in de eerste decennia van zijn bestaan in hoofdzaak uit gebruiksgronden en een "wooninge". De geschiedenis van de Hartekamp als buitenplaats begint in 1693. In dat jaar werd Johan Hinloopen eigenaar. Hij gaf opdracht voor de bouw van een nieuw huis en de aanleg van een tuin. De kaart die van Hinloopen liet maken is bewaard gebleven. Wie de ontwerper(s) van huis en tuin is (zijn) geweest, is niet bekend. De kaart toont ook de plattegrond van het huis: een rechthoekige symmetrische opzet met een terugliggende centrale hal en een uitgebouwde koepel aan de achterzijde. We moeten aannemen dat dit huis geen belangrijke wijzigingen heeft ondergaan anders dan aanpassingen aan de mode en het comfort, eerder dan 1902. Toen en enkele decennia later is het huis vergroot, maar de kern bestaat nog steeds uit het huis van 1693. Het terrein, ingesloten door de Herenweg in het oosten en de Leidsevaart in het westen, werd in drie gelijke delen verdeeld. Het voorste deel aan de Herenweg, diende als voorterrein voor het huis, dan een middendeel afgesloten door een grand canal en tenslotte het achterste deel, waar een tweede kanaal, haaks op het eerste, het uitzicht tot op de Leidsevaart begeleidde. Deze opzet heeft tot de wijzigingen in landschappelijke stijl steeds het uitgangspunt gevormd. In 1709 kwam de Hartekamp in het bezit van George Clifford sr. Tot 1788 zou het goed in bezit van de engelse bankiersfamilie Clifford blijven. In deze tijd bereikte het zijn grootste bloei, maar ook direct daarna het verval hiervan. Clifford sr. breidde zijn bezit uit met een stuk grond er tegenover, ten oosten van de Herenweg, tot aan de Binnenweg. Op deze woeste duingrond, liet hij niet meer dan een speelhuis op een hoge top bouwen gelegen in het verlengde van de hoofdas van de Hartekamp. Vanaf hier kon uitgekeken worden over de Haarlemmermeer. Tot in de jaren 1970 heeft hier nog een huisje gestaan. Dit is inmiddels afgebroken, maar de hoge top is nog aanwezig. Het was Cliffords' zoon George Clifford jr., in 1727 eigenaar geworden, die de Hartekamp tot één van de belangrijkste tuinen van Europa van die dagen maakte. Niet alleen was hijzelf een vervent tuin- en plantenliefhebber, maar dit werd vooral mogelijk omdat hij Carolus Linnaeus van 1735 - 1738 naar de Hartekamp wist te halen. Linnaeus breidde de botanische collectie uit én bestudeerde deze, hetgeen tot een aantal publicaties leidde, waarvan zijn Hortus Cliffortianus het belangrijkste was. Zijn werk hier moet van belang worden geacht voor de ontwikkeling van Linnaeus' wetenschappelijk denken. Clifford jr. vergrootte het gebied van de overtuin en voorzag deze van een aanleg, o.a. met moestuinen, een amphitheater en een Parnassusberg te midden van een doolhof. Ook het 30-jaar oude park om het huis werd gemoderniseerd. Het voorplein werd deels vernieuwd, de grote plantvakken opnieuw ingericht en er werd ook hier een doolhof aangelegd. In zijn volle omvang is ook hiervan een kaart bekend, een door Springer gemaakte kopie. Naar aangenomen wordt is Clifford zelf de ontwerper van dit geheel geweest. Van deze aanleg zijn nog steeds elementen terug te vinden. Vrij snel na het vertrek van Linnaeus begonnen de tuinen al achteruit te gaan. Onder het beheer van Cliffords' zoon, Pieter is deze achteruitgang verder gegaan. Tussen 1788 en 1815 wisselde de Hartekamp vijf maal van eigenaar. Zij hebben allen in meer of mindere mate wijzigingen aangebracht. De belangrijkste hiervan is het begin dat gemaakt werd met de modernisering van de tuinen in landschappelijke stijl. J.C. Meijer, eigenaar van 1803 -1809, schakelde hiervoor Zocher Sr. in. Het landschappelijke karaker is thans de overheersende karakteristiek van het park. Tegelijkertijd verkleinde hij door verkoop het oppervlak van de Hartekamp. In 1815 werd Matheus Brants eigenaar. De Hartekamp bleef in het bezit van de familie Brants, later Verschuer-Brants tot 1901. Matheus Brants vergrote de bezittingen weer door de aankoop van weilanden tussen de Hartekamp en het Huis te Manpad. Op dit nieuwe grondgebied werd door Zocher jr. een aanleg verzorgd. Ook vergrote hij het terrein van de overtuin. De huidige oranjerie is tot stand gekomen in deze periode. Na het overlijden van het echtpaar Verschuer-Brants werden de bezittingen geveild. Voor korte tijd was de Binnenlandse Exploitatie Maatschappij eigenaresse. Zij liet de overtuin verkavelen. Hierop kwamen aan de noordzijde de landhuizen Eikenrode en Haag en Duin. Het resterende zuidelijke deel van de Overtuin bestaat nog en is thans in het bezit van het Noord Hollands landschap en in gebruik als openbaar wandelpark. Op het grondgebied ten zuiden hiervan, oorspronkelijk ook tot de Hartekamp behorend ligt de speeltuin Linnaeushof. In 1902 kocht W. De Ridder het huis met een deel van de gronden. Hij liet het huis vergroten door aan de zijgevels uitbouwen te plaatsen naar ontwerp van de architect J.A.G. van de Steur. L. Springer ontwierp een nieuwe oprit bij de nieuwe vleugels. Dit zal grotendeels de nog bestaande oprijlaan in de vorm van een halve ellips zijn. In 1909 werd door H.A.C. Poortman de wit betonnen pergola bij de oranjerie gebouwd. Ook ontwierp hij de tuin daarvoor. Links naast het huis ontwierp hij een inmiddels weer verdwenen rosarium in aansluiting bij het vanuit Amsterdam overgebrachte 18de-eeuwse tuinhuis. Het huis werd nogmaals vergroot gedurende de laatste periode van particuliere bewoning (1921 -1952) door mevrouw Catalina von Pannwitz-Roth. Zij gaf architect H.C. Berchtenbreiter opdracht om vóór de uitbreiding van Van der Steur twee grote zijpaviljoens te bouwen. De uitgebouwde koepel aan de achterzijde, "het uitstek" genoemd, aanvankelijk slechts één bouwlaag, werd over de volle hoogte van het gebouw opgetrokken. Het interieur werd aangepakt en kreeg een uitmonstering in verschillende neo-stijlen, deels door het aanbrengen van van elders overgebrachte onderdelen. Dit alles diende o.a. om de omvangrijke kunstcollectie van de eigenaresse tentoon te stellen. In 1952 werd het huis met de grond verkocht en het kwam in bezit van de Vereniging der Broeders Penintenten, die er een inrichting voor zwakzinnige jongens van maakte. Tot op heden doet het bezit dienst als huisvesting voor geestelijk gehandicapten. Ten behoeve hiervan zijn in het park talrijke voorzieningen voor wonen en recreatie verrezen.

Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. Het complex is gelegen aan beide zijden van de Herenweg. Het oudste terrein, waarop zich het huis bevindt, wordt aan de zuidzijde begrensd door de nog oorspronkelijke grenssloot, vanaf de Herenweg tot aan de Leidsevaart. Aan de westzijde bepaalt de Leidsevaart de grens tot aan de lijn die vanaf de oranjerie naar hier is getrokken, welke lijn doorloopt tot aan de Herenweg. Langs de noordzijde vormt vervolgens de grens met het afgespliste Haag en Duin de grens tot aan de Binnenweg. De Binnenweg bepaalt de grens aan de oostzijde. De Overtuin wordt aan de zuidzijde begrensd door de oorspronkelijke grenssloten. Voorzover er binnen deze omgrenzing bouwwerken en voorzieningen van na 1952 zijn opgenomen vallen deze buiten de bescherming.

Waardering van het complex

Complex HISTORISCHE BUITENPLAATS HARTEKAMP is van belang vanwege

- de grote tuinhistorische waarde en de betekenis voor de historische botani met name in relatie tot de persoon en het werk van Carolus Linnaeus;

- zijn relatie tot de reeks van buitenplaatsen in Zuid Kennemerland aangelegd op de binnenduinrand;

- de beeldbepalende ligging van het hoofdhuis;

- de historische park en tuinaanleg waarin restanten van de 18de-eeuwse aanleg nog herkenbaar zijn binnen de latere landschappelijke aanleg;

- vanwege het oeuvre van tuinarchitect Zocher;

- vanwege de ruimtelijk-functionele samenhang tussen de verschillende onderdelen van de buitenplaats.