Inleiding

BURGER WEESHUIS gebouwd in 1904 naar ontwerp van de Haarlemse architect J. VAN DEN BAN. Het Burger Weeshuis in Tiel is vermoedelijk gesticht in 1561 en daarmee een van de oudste weeshuizen in Nederland. Het hier te beschrijven gebouw is de opvolger van het oude weeshuis aan het Hoogeinde. De gevelsteen van dit afgebroken gebouw is in de gang van het huidige weeshuis ingemetseld.

Het pand is uitgevoerd in Neo Renaissance stijl en bezit elementen uit de Hollandse zeventiende-eeuwse bouwkunst zoals risalieten met trapgevels, een hoge kap en hoge vensters met zandloper-luiken. Bijzonder is de statige regentenkamer die nog steeds door het college wordt gebruikt.

Het weeshuis ligt net binnen de grachten in het historische stadshart van Tiel naast de middeleeuwse St. Martinuskerk. Het pand wordt omgeven door een tuin, die aan drie zijden van een tuinmuur is voorzien en aan de straatzijde begrensd wordt door een smeedijzeren HEKWERK tussen gemetselde kolommen. Dit hekwerk heeft een niet-oorspronkelijk inrijhek. Aan de achterzijde is het pand in 1971 in stijl uitgebreid. Het pand kent momenteel een multifunctioneel gebruik en is ten behoeve hiervan intern gedeeld.

Omschrijving

Het WEESHUIS is onderkelderd en opgetrokken op een H-vormige plattegrond. Aan elke zijgevel bevindt zich een risaliet en aan de achtergevel een niet-oorspronkelijke aanbouw. Het pand is twee bouwlagen en een zolderverdieping hoog en wordt boven de middenpartij afgedekt door een hoog schilddak. De zijvleugels worden afgedekt door zadeldaken en de risalieten tegen de zijgevels hebben aangekapte zadeldaken. De schilden zijn belegd met leien in Maasdekking en bezitten twee zeer hoge en twee wat lagere gemetselde schoorstenen. Het schilddak wordt bekroond door twee pironnen op de nokuiteinden. In het voorschild bevinden zich drie eenvoudige, oorspronkelijke dakkapellen. De afwatering vindt plaats via bakgoten. De gevels bezitten een uitgemetselde plint (in de voorgevel uitgevoerd in hardsteen) afgesloten met een hardstenen afzaat. De gevels zijn opgemetseld in rode baksteen in kruisverband en in combinatie hiermee is zandsteen gebruikt voor speklagen, boogstenen en andere sierstukken. In de trapgevels zijn muurankers toegepast. Overwegend komen in de gevels schuifvensters voor (T-schuifvensters of ongedeelde schuifvensters) met zes-, negen- of twaalfruits bovenlichten gevuld met kathedraalglas. Voorts is een smal type venster gebruikt dat bestaat uit een vierruits onderraam en een zesruits bovenlicht (valraam). De vensters worden aan de bovenzijde afgesloten door een gemetselde strek met natuurstenen geboortestenen en sluitsteen en hebben aan de onderzijde een natuurstenen lekdorpel. Een groot aantal vensters in de voor- en zijgevels zijn voorzien van luiken met een zandlopermotief.

De symmetrisch ingedeelde VOORGEVEL omvat zeven assen verdeeld over een terugliggende middenpartij met hierin de hoofdingang en twee zijrisalieten afgesloten met trapgevels met toppilasters. Over de hele gevel lopen sierbanden in zandsteen en de scheiding van de verdieping wordt benadrukt door een uitstekende cordonlijst. Tussen cordonlijst en sierband bevindt zich over de breedte van de middenpartij een zandstenen tekstband met `Burger - Weeshuis' in hoog reliëf. De voordeur bevindt zich binnen een rondboogvormige omlijsting op zandstenen pilasters met een hardstenen basement. Tegen de pilasters bevinden zich de beeltenissen van een jongen en een meisje in zandsteen. De gemetselde boog hierboven is uitgevoerd met zandstenen boogstenen in blokverband en omlijst een rondboogvormig, zestienruits bovenlicht waarin een lantaarn is verwerkt. De dubbele voordeur heeft kleine onderpanelen en hoge ruiten. In het deurkalf is `anno 1905' aangebracht. De sluitsteen boven de deur is in de vorm van een renaissance-masker uitgevoerd. Naar de deur leidt een hardstenen trap.

De RECHTER ZIJGEVEL omvat een smalle, door een trapgevel afgesloten middenrisaliet geflankeerd door twee zijpartijen van elk drie assen breed. Rechts sluit een vermoedelijk oorspronkelijke, eenlaags platgedekte aanbouw aan. Het middenrisaliet bevat in de eerste en tweede bouwlaag elk vier vensters van het reeds beschreven smalle type en in de top een schuifvenster met negenruits bovenlicht zoals beschreven. In de zijpartijen bevinden zich in de eerste bouwlaag verschillende oorspronkelijke, onregelmatig over de gevel verdeelde vensters en deuren. Op de verdieping bevinden zich in elke zijpartij drie T-schuifvensters met twaalfruits bovenlichten.

De LINKER ZIJGEVEL is vrijwel identiek aan de rechter zijgevel, maar heeft T-schuifvensters met twaalfruits bovenlichten over de hele eerste bouwlaag.

De symmetrisch ingedeelde ACHTERGEVEL bezit een vergelijkbare hoofdopzet als de voorgevel, maar heeft een niet-oorspronkelijke eenlaags aanbouw ter breedte van de middenpartij. In de tweede bouwlaag van de middenpartij bevinden zich twee dubbele balkondeuren onder twaalfruits bovenlichten die oorspronkelijk toegang gaven tot een balkon. Tussen deze deuren bevindt zich een negenruits venster. De zijrisalieten bevatten T-schuifvensters zoals beschreven.

De indeling van het INTERIEUR is ten behoeve van het multifunctionele gebruik van het pand gewijzigd, maar bevat nog enkele oorspronkelijke onderdelen zoals een hal met bogen uitgevoerd in geglazuurde baksteen en een fraaie regentenkamer. Deze regentenkamer is uitgevoerd met een rijke betimmering waarin een groot aantal gebeeldhouwde koppen is verwerkt. In de kamer bevindt zich een hoge casettelambrizering afgesloten met een kroonlijst. De haardpartij is uitgevoerd in metselwerk gecombineerd met een betimmerde schoorsteenmantel en boezem in de stijl van de lambrizering. Het plafond is als balkenplafond uitgevoerd.

Om de tuin aan drie zijden een tuinmuur met aan de straatzijde een smeedijzeren HEKWERK tussen gemetselde kolommen. Het inrijhek is niet origineel.

Waardering

BURGER WEESHUIS met HEKWERK gebouwd in 1904 naar ontwerp van J. VAN DER BAN

-Van architectuurhistorische waarde als gaaf en goed voorbeeld van een weeshuis uit het begin van de twintigste eeuw, dat opvalt vanwege hoogwaardige esthetische kwaliteiten die onder andere tot uitdrukking komen in de hoofdopbouw met risalieten en hoge kap en de detaillering en materiaalgebruik van de gevels in baksteen en zandsteen. De hier toegepaste Neo Renaissance stijl komt in deze tijd veelvuldig voor bij instituten als weeshuizen en scholen. De fraaie regentenkamer is gaaf bewaard gebleven en bezit een rijke betimmering met talrijke gebeeldhouwde koppen.

-Van stedenbouwkundige waarde als onderdeel van het historische stadscentrum van Tiel, waar het tussen verschillende monumentale gebouwen een belangrijke beeldbepalende rol speelt.

-Van cultuurhistorische waarde vanwege de bestemming van het pand als Burger Weeshuis binnen de sociaal-maatschappelijke geschiedenis van Nederland. De regentenkamer weerspiegelt door de statige uitvoering de status van het college van regenten binnen het instituut en de stedelijke samenleving.