Inleiding

Gefaseerd tot stand gekomen FABRIEKsensemble, deel uitmakend van het pellerijcomplex 'Mercurius' en uitgevoerd in een sobere utilitaire trant met kenmerken van de Overgangsarchitectuur. Het ensemble bestaat uit vijf gekoppelde onderdelen: de stoomgortpellerij 'Mercurius' uit 1893, de gerstpellerij 'Mercurius' uit 1900-1901, het gebouw voor de gerstreiniging uit 1906, de gerstsilo uit 1908, en de havermoutfabriek uit 1910-1911. De als een architectonische eenheid te beschouwen onderdelen zijn ontworpen en gebouwd door de gebroeders Gorter (de architect en aannemer van de gerstsilo zijn onbekend). Het ensemble bestaat in hoofdvorm uit vier rechthoekige blokken naast elkaar, in tweede linie achter de direct aan de Zaan gelegen bebouwing. Achter het pakhuis 'Koningsbergen' ligt 'Mercurius' bestaande uit twee delen met een vierkante (de gerstpellerij) en rechthoekige plattegrond (de gortpellerij). De andere twee rechthoekige delen, respectievelijk het gebouw voor de gerstreiniging (nu technische dienst) en de havermoutfabriek (nu kokerij) liggen achter 'Donau' respectievelijk 'Lassie' en verspringen beide in noordelijke richting ten opzichte van 'Mercurius'. De oostelijke zijgevel en de noordelijke lange gevels zijn zichtbaar, de overige zijden zijn ingebouwd. Het gebouw van de gerstsilo is naderhand gerealiseerd in de smalle ruimte tussen 'Koningsbergen' en 'Mercurius'.

N.B. De tussen de silo en de havermoutfabriek gelegen pletterij 'De Zwaan' uit 1951 en het daarmee verbonden fabrieksgedeelte 'De Duif' vallen buiten de bescherming.

Omschrijving

Alle bouwlichamen van het ensemble zijn gepleisterd, hebben een uniforme gevelgeleding over vijf verdiepingen en een met kiezels en mastiek gedekt plat dak. De getoogde, ijzeren kozijnen hebben overwegend een zestienruits roedenverdeling -op de bovenste verdieping twintigruits- en bevinden zich onder in de pleisterlaag aangegeven segmentbogen. De onderste kozijnen in de spaarvelden hebben gekoppelde lekdorpels als afzaat. De gepleisterde noordelijke gevels hebben een borstwering.

De op een vierkante plattegrond opgetrokken vijflagige gerstpellerij 'Mercurius' heeft een symmetrische oostelijke zijgevel met daarnaast een iets lagere travee van één vensteras breed, de tegen 'Koningsbergen' aangebouwde gerstsilo. De oostgevel van de gerstpellerij heeft in de middenas op de verdiepingen vier paar glasdeuren onder segmentbogen, het bovenste paar met een vierruits roedenverdeling en een getoogd vijfruits bovenlicht, de overige deuren met zesruits roedenverdeling. Op de begane grond tienruits glasdeuren. De bovenste twee paar deuren zijn met de hijsbalk in een getoogd spaarveld geplaatst. Aan weerszijden van de middenas twee identieke vensterassen met op de begane grond segmentboog-spaarvelden met daarin twee segmentboogvormige ramen. Op de eerste en tweede verdieping rechthoekige spaarvelden met dezelfde ramen als op de begane grond, terwijl de spaarvelden op de bovenste twee verdiepingen getrapt versmallen en weer getoogd zijn. Alle ramen hebben een zestienruits roedenverdeling behalve die op de vierde verdieping met een twintigruits roedenverdeling.

De lagere travee van de gerstsilo tussen 'Mercurius' en 'Koningsbergen' heeft op de begane grond een paar drieruits glasdeuren. Op de eerste en tweede verdieping een rechthoekig spaarveld en over de bovenste twee bouwlagen een spaarveld met een fries. Op de eerste en vierde verdieping een raam, de andere verdiepingen zijn blind. De symmetrische noordgevel van de gerstpellerij heeft aan weerszijden van de middelste vensteras twee identieke vensterassen met op de begane grond een segmentboogvormig spaarveld en daarboven twee rechthoekige spaarvelden. Op alle vijf bouwlagen bevinden zich in alle vijf vensterassen ramen. Rechts hiervan bevindt zich enigszins teruggerooid de op rechthoekig grondplan gebouwde gortpellerij 'Mercurius', waarvan alleen de noordelijke gevel zichtbaar is. Deze heeft vijf vensterassen en geen spaarvelden. De derde en vierde verdieping zijn ongepleisterd en worden niet door een borstwering afgesloten. Op de bovenste verdieping in iedere travee een twintigruits raam; in de overige bouwlagen zestienruits ramen.

Het gebouw van de gerstreiniging heeft in de oostgevel een vergelijkbare verdeling in spaarvelden als de oostgevel van de gerstpellerij maar zonder middenas. Op de begane grond uitgebouwde kasten, op de eerste en tweede verdieping van de linker travee een zestienruits raam en verder blind. De asymmetrische, noordelijke gevel heeft in de hoofdas op de begane grond en de vierde verdieping vierruits glasdeuren onder een vijfruits getoogd bovenlicht, op de eerste, tweede en derde verdieping zesruits glasdeuren, en bovenin een hijsbalk. Links op de begane grond twee ramen en een eenvoudige dubbele deur in een rechthoekig spaarveld. Hierboven twee eveneens rechthoekige spaarvelden met elk zes ramen (op de vierde verdieping twintigruits, de overige zestienruits). Rechts van de hoofdas een vergelijkbare indeling, maar één vensteras breed (in de hoek rechts een liftschacht).

De havermoutfabriek (thans kokerij) met borstwering, heeft in de oostelijke gevel spaarvelden over twee verdiepingen, de meest linkse gedeeltelijk aan het oog onttrokken door de liftschacht. In de rechter spaarvelden bevinden zich op alle bouwlagen twee ramen met een roedenverdeling als genoemd.

De noordelijke symmetrische hoofdgevel van de havermoutfabriek heeft in de middenas dezelfde indeling als de noordelijke middenas van de gerstpellerij, alleen op de begane grond vierruits deuren onder een vijfruits bovenlicht. Aan weerszijden vier vensterassen, op de verdiepingen per twee gekoppeld in een tweelagig spaarveld. De vensters op de onderste vier bouwlagen zijn zestienruits, die op de vierde bouwlaag twintigruits.

In het interieur bevinden zich ijzeren kolommen, per verdieping verjongend, met aangegoten consoles, op de bovenste bouwlaag hoger opgetrokken en minder talrijk. Tegen de muren zijn opengewerkte ijzeren consoles geplaatst. De kolommen en de consoles dragen houten balken. De roldeuren zijn van ijzer met asbest.

Waardering

Het gefaseerd tot stand gekomen fabrieksensemble 'Mercurius' is van algemeen belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde als historisch-functioneel onderdeel van het gelijknamige pellerijcomplex en als voor de bouwtijd kenmerkend en grotendeels gaaf bewaard gebleven voorbeeld van een eind negentiende-eeuws en vroeg twintigste-eeuws bedrijfsgebouw ten dienste van de voedingsindustrie. Tevens van belang als beeldondersteunend onderdeel van het industrielandschap langs de Zaan waarin de overgang van wind- naar stoomkracht wordt gemarkeerd door omvangrijke pakhuizen en pellerijen.