Inleiding

Pellerijcomplex 'Mercurius', oorspronkelijk gortpellerij en vanaf 1922 ook rijstpellerij, bestaande uit zeven onderdelen: een gefaseerd tot stand gekomen FABRIEKsensemble (1893-1911), de drie PAKHUIZEN 'Donau' (1894), 'Koningsbergen' (1897) en 'Silo' (1905), het KANTOOR 'De Kievit' (1911) van de pakhuischef, de SILO 'Lassie' (1912), en het FABRIEKSPAND 'Mercurius' (1919-1921). Het aan de Zaan, ten oosten van de Zaanbrug, gesitueerde grootschalige fabriekscomplex werd gebouwd in opdracht van de gebroeders Albert en Jacob Adriaan Laan, telgen uit de Wormerveerse ondernemersfamilie Laan. Achter het bestaande houten pakhuis 'Koningsbergen' lieten zij in 1893 een stoomgortpellerij bouwen, bestaande uit een fabriekspand (nog bestaand) en een ketelhuis met schoorsteen (gesloopt). In de loop van de tijd groeide de gortpellerij uit tot het huidige, omvangrijke complex.

Het merendeel van de complexonderdelen werd ontworpen en gebouwd door het aannemersbedrijf van de Gebroeders Gorter: de pakhuizen 'Donau' en 'Silo', en het bovengenoemde fabrieksensemble (uitgezonderd de gerstsilo). Het pakhuis 'Koningsbergen' is van de hand van de lokale aannemer-architect Dirk Stam, het naastgelegen betonnen fabriekspand 'Mercurius' van diens zoon Mart J. Stam. Het silogebouw 'Lassie', waarmee vanaf 1912 naar Amerikaans voorbeeld bulkopslag van graan mogelijk werd, is gebouwd en vermoedelijk ook ontworpen door de gespecialiseerde betonfirma F.J. Stulemeijer uit Breda. Met naburige opslaggebouwen en pellerijen vormt het complex een beeldbepalende fabriekswand langs de Zaan. De Zaanstreek is van oudsher een gebied van Handel en nijverheid geweest, waarbij de aanwezigheid van goede waterverbindingen doorslaggevend was. Een belangrijke groei beleefde de rijst- en gortpellerij eind 19de eeuw, hetgeen leidde tot een intensieve bebouwing van de Veerdijk te Wormer met een reeks pellerijen en pakhuizen. Vanaf 1922 werd 'Mercurius' ook rijstpellerij. Onder de naam 'Lassie' is het als enig overgebleven rijstfabriek nog steeds in gebruik. In 1997-1998 is het complex gerestaureerd.

Omschrijving

Het omvangrijke pellerijcomplex 'Mercurius' bestaat uit zeven onderdelen waarvan er vijf in een rij aan de Zaan gelegen zijn: vanaf de Zaanbrug achtereenvolgens het pakhuis 'Silo', het kantoor van de pakhuischef, de pakhuizen 'Donau' en 'Koningsbergen', en het vrijstaande fabriekspand 'Mercurius'. De twee overige complexonderdelen zijn gesitueerd in tweede linie achter de aan de Zaan gelegen onderdelen: de silo 'Lassie' achter het pakhuis 'Silo', en achter de pakhuizen 'Donau' en 'Koningsbergen' het tussen 1893 en 1911 gefaseerd tot stand gekomen fabrieksensemble.

De 36,5 meter hoge silo 'Lassie' en het vier bouwlagen hoge fabriekspand 'Mercurius' zijn uitgevoerd in gewapend beton; de overige complexonderdelen in (bruin)rode baksteen. Het vijf bouwlagen hoge gefaseerd tot stand gekomen fabrieksensemble is (naderhand) gepleisterd en heeft een samengestelde plattegrond. De overige complexonderdelen hebben een (nagenoeg) rechthoekig grondplan. Het pakhuis 'Koningsbergen' telt drie bouwlagen onder een met gesmoorde pannen gedekt afgeplat zadeldak evenwijdig aan de Zaan. Het naastgelegen pakhuis 'Donau' is drie bouwlagen hoog onder een met rode pannen gedekt zadeldak haaks op de Zaan. De andere complexonderdelen, waaronder het vijf bouwlagen hoge pakhuis 'Silo', hebben een plat dak.

Waardering

Het pellerijcomplex 'Mercurius', bestaande uit de zeven genoemde complexonderdelen, is van algemeen belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde als goed ontworpen, zeldzaam en gaaf bewaard gebleven voorbeeld van een grootschalige machinale gort- en rijstpellerij uit het einde van de 19de en het eerste kwart van de 20ste eeuw. Tevens heeft het complex grote situationele en ensemblewaarde vanwege de beeldbepalende ligging aan de Zaan en de historisch-functionele en ruimtelijke samenhang met de naburige industriebebouwing langs de Zaan.