Omschrijving van het complex

Complex historische buitenplaats bestaande uit in oorsprong twee afzonderlijke in eerste aanleg 17de-eeuwse buitenplaatsen te weten Bosbeek en Groenendaal. Bosbeek en Groenendaal werden reeds in 1784 tot één buitenplaats verenigd. Het oude huis Groenendaal werd afgebroken en het hoofdhuis van Bosbeek fungeerde als woonhuis. Hieruit ontstond in 1913 het openbare wandelpark Groenendaal. Het hoofdhuis van Bosbeek werd afgesplitst tot een zelfstandige eenheid. In 1948 werd het park Groenendaal vergroot met een deel van de ten zuiden gelegen buitenplaats Meer en Berg. Onder het hier beschreven complex Groenendaal worden behalve het huidige wandelpark Groenendaal ook het afgesplitste hoofdhuis Bosbeek met zijn historische tuinaanleg begrepen. Niet tot dit complex wordt gerekend de in de noordoost hoek van Groenendaal afgesplitste Algemene Begraafplaats. Hoewel het geheel hier dus als één complex wordt beschouwd zal ter wille van het juiste begrip de omschrijving gesplitst worden in Bosbeek en Groenendaal.

Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. Het complex is gelegen tussen de Heerenweg en de Glipperdreef (Binnenweg). De Herenweg vormt de grens in het westen vanaf de Van Merlenvaart in het noorden tot aan de kadastrale perceelsgrens tussen het voormalige Groenendaal en het voormalige Meer en Berg. Deze kadastrale grenslijn vormt de zuidgrens tot aan de Glipperdreef. De Glipperdreef vormt de oostgrens tot aan de kruising met de Van Merlenvaart. De Van Merlenvaart bepaalt de grens aan de noordzijde om vervolgens in zuidoostelijke richting af te buigen om de begraafplaats tot de kruising met de Glipperdreef.

Waardering van het complex

Het COMPLEX HISTORISCHE BUITENPLAATS is van algemeen belang

- vanwege zijn plaats in de reeks van buitenplaatsen in Zuid-Kennemerland;

- uit oogpunt van de tuinhistorie voor wat betreft de zeer vroege (vóór 1760) aanleg van landschappelijke elementen op Groenendaal en vanwege hetgeen hiervan resteert;

- vanwege de beeldbepalende ligging van het hoofdhuis Bosbeek;

- vanwege het archeologische belang voor wat betreft de mogelijk nog aanwezige fundamenten van het huis Groenendaal en het stoommachinehuis.

BOSBEEK

Het grondgebied van Bosbeek omvat de volgende onderdelen: het 18de-eeuwse HOOFDHUIS (1), de HISTORISCHE PARK- EN TUINAANLEG (2) voorzover deze gelegen is ten noordwesten (voor) van het huis en de aanleg direct ten zuidoosten (achter) en noorden van het huis en de volgende daarin aangetroffen onderdelen een midden 19de-eeuws TOEGANGSHEK (3) VIJVER met trappen uit de eerste helft van de 18de eeuw (4) en twee laat 18de-eeuwse PIEDESTALS (5a en b), een houten TUINHUISJE uit het eerste decennium van de 20ste eeuw (6) en voorts een laat 18de-eeuwse BADKUIP (7). De dienstgebouwen langs de noordoostzijde van het terrein vallen buiten de bescherming, zo ook alle nieuwe opstallen t.b.v. de functie van rusthuis alsmede de kleine begraafplaats in het zuidwesten.

Deze buitenplaats is ontstaan uit samenvoeging van drie in oorsprong 17de-eeuwse buitenplaatsen te weten Bosbeek, Overthoorn en Meervliet. In 1690 werd mr. Cornelis Bors van Waveren eigenaar van Bosbeek, toen nog Rustmeer geheten. Enige tijd later verwierf hij ook de beide andere kleine buitens. Overthoorn lag als een soort overtuin aan de oostzijde van de Glipperdreef. Zowel daar als bij het ten zuiden van Bosbeek gelegen Meervliet liet Bors van Waveren de herenhuizen afbreken. Hij of zijn dochter, Jonkvrouw Elisabeth Jacoba herdoopte het aldus vergrootte Rustmeer in Bosbeek. Tussen 1731 en 1784 veranderd het goed driemaal van eigenaar. De respectievelijke verkoopacten spreken van ondermeer een herenhuis met stallingen, koetshuis, oranjerie, speelhuis en tuinmanswoning. In 1784 werd Bosbeek tot één geheel samengevoegd met Groenendaal. De nieuwe eigenaar mr. Jan Hope, was reeds in 1767 eigenaar van Groenendaal geworden. Het huis van Bosbeek werd het hoofdhuis van het nieuwe samengestelde Bosbeek/Groenendaal. Het huis van Groenendaal werd afgebroken. Het aldus ontstane grote park is in de volgende jaren op bescheiden wijze in landschappelijke stijl gemoderniseerd. (Zie hiervoor Groenendaal) De tuin achter het huis Bosbeek is vóór 1913 in neo-geometrische stijl opnieuw aangelegd, naar aangenomen wordt door J.B. van Merlen. Tot 1913 bleef Bosbeek/Groenendaal als één geheel bestaan. In dat jaar werd het door de gemeente aangekocht, die een openbaar wandelpark t.b.v. de heemsteedse bevolking wenste en geen behoefte had aan de opstallen. Het huis Bosbeek met een deel van het terrein werd afzonderlijk verkocht. Sinds 1952 is het huis eigendom van de Zusters van de Voorzienigheid. Zij lieten m.n. in het zuidoostelijke deel van de tuin een verpleegtehuis bouwen. Hierdoor werd dit deel van het park sterk aangetast. Ook een deel van de voortuin moest het ontgelden. In de zuidwesthoek van het park is een kleine begraafplaats aangelegd.

GROENENDAAL

Het grondgebied van Groenendaal omvat de volgende onderdelen : de HISTORISCHE PARK- EN TUINAANLEG (8) bestaande uit een eenvoudige 18de-eeuwse formele aanleg met in hoofdzaak vroeg landschappelijke elementen. Hierin de volgende gebouwen: het KOETSHUIS (9), thans restaurant, de TUINMANSWONING (10), MOESTUIN MUUR (11), waarbinnen thans een tennispark, en in deze muur opgenomen het LEIDS TOLHEK (12), een PORTIERSWONING (13) aan de Herenweg daarnaast een HEK MET BURCHTEN (14) en tenslotte een MOLEN (15) Ter wille van de functie van openbaar wandelpark zijn op het grondgebied aangelegd: een speeltuin, een hertenkamp en kinderboerderij, een tennispark, een houten scoutinghuis en diverse parkeerplaatsen. Deze vallen buiten de bescherming.

De oudste vermelding van Groenendaal dateert van 1643. Er was toen sprake van een hofstede met moestuinen en een stelsel van sloten. Overigens was er verder nauwelijks enige aanleg en was er in de directe omgeving zelfs veel woeste duingrond. Dit bescheiden buitenplaatsje wisselde enkele malen van eigenaar, waarbij het door aankoop van gronden regelmatig werd vergroot.. In 1740 werd het bezit nogmaals uitgebreid door de toenmalige eigenaar Jacobus Philipus d'Orville die het zogeheten "snipjes duin" kocht. Hierop bouwde hij tevens het nieuwe huis Groenendaal, dat aan het einde van de Sparrenlaan lag, daar waar deze afbuigt naar het noorden. De Sparrenlaan werd overigens pas later aangelegd. In 1752 werd dit goed verkocht aan mr. David van Lennep. Er was toen behalve het nieuwe herenhuis ook een tuinmanswoning, koets- en wagenhuizen, broeikassen, ananas- en andere broeibakken. Ook was er een beeld aan het eind van de oranjelaan en een slingerbos. Noch de plaats van de oranjelaan, noch die van het slingerbos zijn bekend. Daarnaast waren er nog de nodige percelen weiland en erfpachtland. In 1767 werd Henry Philips Hope op zijn beurt eigenaar van Groenendaal dat hij zoals gezegd in 1784 verenigde met Bosbeek. Tot 1854 bleef dit goed in handen van de familie Hope. Van het door Hope gesloopte huis Groenendaal bleef nog lange tijd een koepel staan, ook wel "biljartkoepel" geheten. In 1969 werd deze afgebroken. Hope liet ook de "Nieuwe Oprijlaan" (Sparrenlaan) aanleggen, dwars door het nog woeste duingebied evenals de "Nieuwe Laan" (Adriennelaan), destijds met drie rijen bomen aan weerszijden beplant. Deze beide monumentale lanen zijn een laatste uiting van de formele landschapsstijl op de buitenplaats. De ontginning en invulling van het omringende duingebied geschiedde in de vroege landschappelijke stijl. Op een kaart van 1772 zijn hiervan al enkele kleinschalige elementen te herkennen. Om de vijvers en waterlopen van water te voorzien werd het molentje gebouwd. In 1781 werd naast het molentje een machinehuis gebouwd met daarin de tweede stoommachine in Nederland en de eerste in Nederland gebouwde. Omstreeks 1842 is dit weer afgebroken en de stoommachine als schroot verkocht. De molen bleef bewaard. Exotische bomen (moeras cipressen) en Chinese bruggetjes deden hun intreden evenals tot de verbeelding sprekende bouwsels als het Belvedère (gesloopt), een bank van walvisbeenderen (verdwenen) en een Zwitsers hutje (eveneens verdwenen). In 1828 werd er in het noordoostelijke deel van Bosbeek/Groenendaal een stuk grond afgestaan en bestemd voor de aanleg van de Algemene Begraafplaats. Het ontwerp voor het oudste deel werd geleverd door vader en zoon Zocher. De begraafplaats is niet bij het complex opgenomen. In 1873 kwam Bosbeek/Groenendaal in handen van de familie van Merlen, die het in 1913 verkocht aan de gemeente Heemstede. Deze wenste een openbaar wandelpark voor de bevolking. En zoals gezegd raakten Bosbeek en Groenendaal gescheiden. De Lelievijver werd toen vergroot en vermoedelijk werden toen tevens de populieren in het weiland geplant. Ondertussen liet het onderhoud van het park steeds meer te wensen over. In 1928 werd door G. Bleeker voor het sterk verwaarloosde park een onderhoudsplan opgesteld. Vele vakken zijn in de twintiger en dertiger jaren opnieuw ingeplant. In 1948 werd het wandelpark vergroot met de aankoop van een deel van het aangrenzende Meer en Berg. Dit geheel, Groenendaal/ deel van Bosbeek/ deel van Meer en Berg wordt kortweg aangeduid als Groenendaal. Het vervult nog steeds de functie van openbaar wandelpark.