Paleis van Pilatus, Heilig Landstichting
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Complexonderdeel 11
Inleiding
Het PALEIS VAN PILATUS, de rond het VOORPLEIN gelegen bebouwing en het OOSTERS STRAATJE met een BEELD van een slapende vrouw werden in de jaren 1930-1940 in opdracht van de Heilig-Land Stichting gebouwd naar een ontwerp van PIET GERRITS. Binnen het complex van de Heilig-Land-Stichting maken de gebouwen onderdeel uit van het thema van de "lijdensweg van Christus". Het paleis met voorplein en het hierachter gelegen straatje bevinden zich aan de noord-oostelijke rand van het museumterrein. Het paleis is gebouwd om de eerste statie die de veroordeling van Christus betreft te visualiseren. Het eerste ontwerp van Piet Gerrits werd in de vorm van een maquette al in 1926 tijdens een bestuursvergadering gepresenteerd. Dit ontwerp wijkt sterk af van het uitgevoerde bouwwerk. De maquette is, veel meer dan het uiteindelijk uitgevoerde gebouw, op de Romeinse architectuur geïnspireerd. De maquette laat een op een U-vormige plattegrond opgetrokken gebouw zien met een symmetrisch ingedeelde gevel met zuilen geplaatst op een hoog podium met een ingebouwde trap. De beide risalieten zijn voorzien van frontons. Het gebouw is verder voorzien van zadeldaken. Het huidige paleis wijkt ondermeer af van het oorspronkelijke ontwerp door het platte dak en de galerijen met rondboogarcaden. Het is niet duidelijk waarom van het oorspronkelijke ontwerp is afgeweken. Mogelijk was een gebrek aan financiële middelen de oorzaak. Een andere verklaring zou de betrokkenheid van Jan Stuyt kunnen zijn. Hoogstwaarschijnlijk ligt de verklaring in een combinatie van bovengenoemde argumenten. Een brochure uit 1930 vermeldt hierover nog het volgende: "...De daadwerkelijke uitvoering der plannen heeft wel eenige bijkomstige veranderingen en verfraaiingen doen aanbrengen. Eenmaal voltooid zal het paleis wel het mooiste monument zijn der Heilig-Land-Stichting".
Pas in 1940 worden de gepolychromeerde betonnen in hoogreliëf uitgevoerde soldaten aangebracht op de achterwanden van de galerijen. Oorspronkelijk waren behalve deze soldaten ook nog vrijstaande figuren in en voor het paleis geplaatst die gebeurtenissen uitbeelden, zoals de bespotting van Christus. De afmetingen van het voorplein zijn gebaseerd op archeologisch onderzoek in de Antonia-burcht te Jeruzalem. Bij de bouw is men echter nogal vrij te werk gegaan. De historische betrouwbaarheid van deze reconstructie is dan ook twijfelachtig. Bovendien weten we nu dat Christus niet werd veroordeeld in de Antonia-burcht maar op het plein van Herodus in het westen van Jeruzalem. In hoofdlijnen echter geeft het wel een sfeerbeeld van een stadsplein met een bestuursgebouw in een romeinse stad.
De aan de zuid-westkant van het plein gelegen overdekte winkelstraat bestaat uit een straat met aan weerszijden gelegen winkeltjes die worden afgesloten door houten luiken. Midden door de bestrating loopt een goot. In de straat bevindt zich een beeld van een slapende vrouw. Het straatje komt uit op een klein marktplein dat het beginpunt vormt van de sedert 1970 aangelegde "Oosterse" of "Hellenistische" straat.
Omschrijving
Het PALEIS VAN PILATUS is gebouwd op een U-vormige plattegrond en heeft één bouwlaag onder een plat dak. Het monumentale gebouw staat op een podium waarbij in de ruimte tussen beide zijvleugels een monumentale trap is uitgespaard. De blokvormige volumes van het gebouw zijn voorzien van een witgesausde bepleistering die verlevendigd wordt doordat delen van de voorgevel oranje gesausd zijn terwijl twee de hoofdtoegang tot paleis flankerende zuilen rood geschilderd zijn.
De VOORGEVEL van het paleis is symmetrisch ingedeeld en heeft in het midden de middels de eerder genoemde trap bereikbare van een gepleisterde omlijsting voorziene ingang die voorzien is van een dubbele deur. Boven de ingang is een Romeinse adelaar afgebeeld. Aan weerszijden van de ingang bevindt zich een hoog geplaatst rechthoekig venster dat voorzien is van een raamvulling met Oosterse motieven. De galerij voor de ingangspartij wordt ondersteund door twee Toscaanse zuilen. De aan de galerij gelegen gevels van de zijvleugels bezitten ieder een paneeldeur. De beide uitgebouwde zijvleugels zijn voorzien van galerijen met rondboogarcaden. Tussen de bogen zijn houten hekjes geplaatst. Tegen de achterwand van de galerijen bevinden zich in hoogrelief uitgevoerde polychroom beschilderde Romeinse soldaten. De zijvleugels bezitten op de verdieping ieder twee gekoppelde vensters. De ACHTERGEVEL is bereikbaar via twee aan weerszijden van het gebouw gelegen steegjes. De achtergevel heeft op de begane grond meerdere blinde arcaden en op de verdieping in de middenpartij op regelmatige afstand geplaatste gekoppelde blinde vensters. Ter hoogte van de zijvleugels zijn op de verdieping rechts vier smalle hoge vensters aangebracht met vierruits ramen. Uiterst links bevinden zich vier twee aan twee geplaatste smalle hoge vensters met drieruits ramen waarvan het glas verdwenen is. Het INTERIEUR van het paleis heeft in een ruimte links van de centrale toegangspoort tegen de achterwand een getoogde deurnis waarin een beeldengroep van drie polychroom beschilderde Romeinse soldaten. Enkele vrij in de ruimte opgestelde beelden zijn verdwenen. In de kunststenen vloertegels zijn spellen gekrast.
Het OOSTERS STRAATJE is gelegen aan de zuidwestzijde van het plein voor het paleis en is op twee plaatsen vanaf het plein bereikbaar via twee toegangsgebouwen met koepels. Het straatje is bebouwd met woonhuizen en winkels annex werkruimten voor ambachtslieden en heeft een onregelmatig verloop. Het straatje is deels overbouwd waarbij de overbouwde delen o.a. door tongewelven overkluisd zijn. De bestrating bestaat uit een onregelmatig patroon van keien en natuurstenen platen. De huizen zijn zoals veel gebouwen op het terrein op driekwart van de ware grootte gebouwd en geven eerder een beeld van de bebouwing in het vroeg twintigste eeuwse Palestina dan van de bebouwing in de tijd van Jezus. De aaneengeschakelde blokvormige huizen met platte daken zijn van een bepleistering voorzien waarbij op de hoeken van de gebouwen vaak mergelstenen blokken in het zicht zijn gelaten. Het aan de oostzijde van het straat op een uit kalksteenblokken opgetrokken stoep voor een van de woonhuizen gezeten BEELD stelt een slapende vrouw voor.
Waardering
PALEIS VAN PILATUS met VOORPLEIN en OOSTERS STRAATJE met BEELD uit 1930-1940.
- Van architectuur- en kunsthistorische waarde als essentiële onderdelen van een verzameling aan de bijbelse geschiedenis ontleende gebouwen en objecten in oosterse stijl (qua ontwerp, materiaalgebruik en/of detaillering), alsmede van bijzonder belang voor het oeuvre van beeldend kunstenaar P. Gerrits. Deze vrij gaaf bewaard gebleven onderdelen van een voormalig devotiepark, thans Bijbels Openluchtmuseum, vormen curiosa binnen de landelijke architectuur- en kunstgeschiedenis.
- Van stedenbouwkundige waarde als essentiële onderdelen van het complex van de Heilig Landstichting dat cultuur- en architectuurhistorisch van nationaal belang is. De objecten zijn van bijzondere betekenis wegens de situering, welke verbonden is met de met de aanleg van het complex en de chronologische opbouw van de rondgang over het terrein.
- Van cultuurhistorische waarde als essentiële onderdelen van het complex Heilig-Land-Stichting dat een bijzondere en tevens zeldzame uitdrukking vormt van een religieuze ontwikkeling.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Inleiding
Het complex van de HEILIG-LAND-STICHTING bevindt zich op de - vanaf de oprichting in 1911 verworven - voormalige heidegronden in de Meerwijk, en is gesitueerd in het heuvelachtige en inmiddels bosrijke gebied in het noorden van de gemeente Groesbeek op de grens met de gemeente Nijmegen. Het terrein wordt begrensd door de Cenakel- en Carmelweg (noordzijde), bos (oostzijde), Meerwijkselaan (zuidzijde) en de Profetenlaan (westzijde). Aan de westzijde wordt het terrein ontsloten door twee rechte lanen die respectievelijk leiden naar het atrium van de onvoltooide H. Hartbasiliek (thans hoofdgebouw van het museum) en naar de voormalige hoofdentree bij de Cenakelkerk (de huidige Mgr. Suyslaan). Een derde laan, de zogenaamde Engelenlaan tussen de Profetenlaan en de Cenakelkerk, is dichtgegroeid. Tegenwoordig wordt voornoemd gebied grotendeels geëxploiteerd door het Bijbels Openluchtmuseum. Een aantal onderdelen aan de randen van het domein zijn in de loop der tijd afgestoten, zoals het thans zelfstandig functionerende parochiecomplex aan het Mgr. Suysplein (kerk, pastorie), de begraafplaats en enkele voormalige dienstwoningen.
Onder de bescherming vallen volgende onderdelen, geordend conform de hoofdthema's van de Heilig-Land-Stichting:
* Het verborgen leven van Christus 01.Profetenlaan 2 : NAZARETH en twee BEELDEN. 02.Profetenlaan 2 : SYNAGOGE. 03.Profetenlaan 2 : HERDERSVELD, WACHTTOREN met LOOFHUT en twee BEELDEN. 04.Profetenlaan 2 : GROT VAN BETHLEHEM. 05.Profetenlaan 2 : TOLLENAARSWONING.
* Het openbare leven van Christus 06.Profetenlaan 2 : OOSTERSE HERBERG. 07.Profetenlaan 2 : BERGREDERELIËFS en één STEEN met zaligspreking. 08.Profetenlaan 2 : WIJNPERSEN. 09.Profetenlaan 2 : HOF VAN OLIJVEN, GROT met OLIJFPERS, GRAFKAPEL en twee stenen BEELDEN. 10.Profetenlaan 2 : SANHEDRIN met drie BEELDENGROEPEN.
* De lijdensweg van Christus 11.Profetenlaan 2 : PALEIS VAN PILATUS, VOORPLEIN en OOSTERS STRAATJE met BEELD. 12.Profetenlaan 2 : VIERDE STATIE. 13.Mgr. Suyslaan bij 4 : STADSPOORT met ACHTSTE STATIE. 14.Mgr. Suyslaan bij 4 : NEGENDE STATIE. 15.Mgr. Suyslaan bij 4 : KRUISBERG met CRYPTE en drie MOZAIEKVOORSTELLINGEN. 16.Mgr. Suyslaan bij 4 : HEILIG GRAF.
* Het leven na de verrijzenis van Christus 17.Profetenlaan 2 : HEMELVAARTSKOEPEL met OMMURING. 18.Mgr. Suysplein 3 : CENAKELKERK.
* Overige 19.Profetenlaan 15 : WONING met POORT. 20.Profetenlaan bij 1a: TRANSFORMATORHUISJE. 21.Mgr. Suyslaan 4: vml. KLOOSTER, thans KANTOORGEBOUW. 22.Mgr. Suysplein 1: PASTORIE. 23.Mgr. Suysplein 5: KLOOSTER, PELGRIMSHUIS "CASA NOVA". 24.Mgr. Suyslaan bij 4: R.K. BEGRAAFPLAATS met vier RELIËFSTENEN en drie BEELDEN 25.Mgr. Suyslaan bij 4: GRAF van PIET GERRITS. 26.Mgr. Suyslaan 2: Voormalige ADMINISTRATORWONING of WINKELHUIS JERUZALEM. 27.Profetenlaan 2: Onvoltooide H. HARTBASILIEK. 28.Profetenlaan 2: BEDOEÏNENTENT (ontworpen als de tent van Abraham. 29.Profetenlaan 2: AANLEG en LANENSTELSEL.
Voorts is er nog een aantal objecten dat mogelijk (na restauratie) in de toekomst op het terrein wordt herplaatst: een beeld van de Samaritaanse vrouw, een beeld van een zittende Christusfiguur, een beeldengroep van de verloren zoon en zijn vader, restanten van een zittende Christusfiguur (onderlichaam), een beeld van Christus zittend op een steen, een beeld van een wenende vrouw , een steen met een reliëfvoorstelling van de opwekking van Lazarus, een steen met een reliëfvoorstelling van de opwekking van de zoon van de weduwe van Naïn, een tegeltableau van de zesde statie "Christus ontmoet Veronica", een tegeltableau van de zevende statie "Christus valt voor de tweede keer", vier zuilen met de teksten van de Zaligsprekingen van Christus.
In de loop der tijd is een aantal objecten gesloopt zoals de H. Hartkapel halverwege de Engelenlaan, de jongensschool en de woning van P. Gerrits, of grondig verbouwd zoals de administratiewoning annex winkel/restaurant aan de Mgr. Suyslaan, de dienstwoning Meerwijkselaan 44 en de meisjesschool. Al deze objecten, alsmede enkele naoorlogse toevoegingen aan het museum zoals de vijver met het vissersdorp en de Hellenistische straat met diverse huizen, vallen niet binnen de bescherming.
Het onderhavige complex van de Heilig-Land-Stichting betreft een verzameling van op de Bijbelse geschiedenis gebaseerde objecten en gebouwen die vanaf 1913 in opdracht van de Stichting zijn gebouwd om bezoekers kennis te laten nemen van het leven en de gebruiken in Palestina in het algemeen en het leven van Christus in het bijzonder. Hiertoe werd op 11 februari 1911 de Heilig-Land-Stichting opgericht door de Waalwijkse kapelaan en grote promotor van dit idee Arnoldus Suys (1870-1941). Tijdens zijn pelgrimstochten in 1903 en 1907 naar Palestina kwam hij op de gedachte de heilige plaatsen op vaderlandse bodem te visualiseren. Zijn reisgenoten J. Stuyt (architect) en P. Gerrits (beeldend kunstenaar) hebben een grote invloed gehad bij het realiseren van de plannen.
Waardering
Complex van de HEILIG-LAND-STICHTING, bestaande uit 29 onderdelen die vanaf 1913 zijn gerealiseerd.
- Van architectuurhistorische waarde als uniek voorbeeld in Nederland van een verzameling aan de bijbelse geschiedenis ontleende, voor de H.Hartdevotie bestemde en de bij een devotiepark behorende gebouwen en objecten in oosterse bouwtrant (qua verschijningsvorm, materiaalgebruik en ornamentiek) naar ontwerp van architect J. Stuyt en/of beeldend kunstenaar P. Gerrits. Het jarenlange project van de Heilig-Land-Stichting neemt in het oeuvre van Stuyt en Gerrits een belangrijke plaats in. Als redelijk gaaf en compleet bewaard gebleven voorbeeld van een openbaar devotiepark gewijd aan het leven van Christus, is het complex een curiosum binnen de landelijke architectuurgeschiedenis. Voorts is in met name de Cenakelkerk, de pastorie en de synagoge sprake van gave en bijzondere interieurs.
- Van stedenbouwkundige waarde als onderdeel van een cluster (grootschalige) r.k. stichtingen in de directe omgeving, zoals het sanatorium Dekkerswald, het Nebo-klooster en het meisjespensionaat Mariënbosch. Er is sprake van een visuele relatie tussen enkele op heuvels gesitueerde hoofdgebouwen (torens, verbindende lanen). Het complex is van bijzondere betekenis wegens de relatie tussen de inrichting en het geaccidenteerde terrein: de heuveltoppen en dalen zijn vernoemd naar bergen en valleien in het Heilig Land en worden gemarkeerd door gebouwen en objecten die onderling met elkaar zijn verbonden door een slingerend padenstelsel en/of rechte lanen. Het complex heeft voor Nederland zeldzaamheidswaarde wegens de genoemde kwaliteiten.
- Van cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een religieuze ontwikkeling, in casu de in de negentiende eeuw begonnen rooms-katholieke emancipatiebeweging en het daaruit voortkomende rijke roomse leven. De idee om bepaalde heilige plaatsen of momenten in de vorm van een devotiepark dichter bij huis te halen en te visualiseren, past in het toenmalige rooms-katholieke tijdsbeeld. De Heilig-Land-Stichting vormt het hoogte- en tevens eindpunt voor wat betreft de bouw van devotie- of processieparken in Nederland. Uniek aan het project van de Heilig-Land-Stichting is het aspect van de museale functie; het kweken van liefde voor God en begrip van de Bijbel met als einddoel de bouw van een nationale H. Hartbasiliek. Ongekend in Nederland is de schaal en de uitgebreidheid waarop aan dit idee uitvoering is gegeven. Het complex van de Heilig-Land-Stichting vormt tevens een voor Nederland bijzonder vroeg voorbeeld van de idee van het Openluchtmuseum.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| Museum | Cultuur, gezondheid en wetenschap | Welzijn, kunst en cultuur | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Profetenlaan | 2 | – | 6564 BL | Heilig Landstichting | – | BY | Ja |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | H | 2751 | – | Groesbeek |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1930 | 1940 | – | vervaardiging |
| Name | Beroep | Notitie |
|---|---|---|
| Gerrits, Piet ; Gelderland | schilder / tekenaar / graveur | – |