Inleiding

Het complex van de HEILIG-LAND-STICHTING bevindt zich op de - vanaf de oprichting in 1911 verworven - voormalige heidegronden in de Meerwijk, en is gesitueerd in het heuvelachtige en inmiddels bosrijke gebied in het noorden van de gemeente Groesbeek op de grens met de gemeente Nijmegen. Het terrein wordt begrensd door de Cenakel- en Carmelweg (noordzijde), bos (oostzijde), Meerwijkselaan (zuidzijde) en de Profetenlaan (westzijde). Aan de westzijde wordt het terrein ontsloten door twee rechte lanen die respectievelijk leiden naar het atrium van de onvoltooide H. Hartbasiliek (thans hoofdgebouw van het museum) en naar de voormalige hoofdentree bij de Cenakelkerk (de huidige Mgr. Suyslaan). Een derde laan, de zogenaamde Engelenlaan tussen de Profetenlaan en de Cenakelkerk, is dichtgegroeid. Tegenwoordig wordt voornoemd gebied grotendeels geëxploiteerd door het Bijbels Openluchtmuseum. Een aantal onderdelen aan de randen van het domein zijn in de loop der tijd afgestoten, zoals het thans zelfstandig functionerende parochiecomplex aan het Mgr. Suysplein (kerk, pastorie), de begraafplaats en enkele voormalige dienstwoningen.

Onder de bescherming vallen volgende onderdelen, geordend conform de hoofdthema's van de Heilig-Land-Stichting:

* Het verborgen leven van Christus 01.Profetenlaan 2 : NAZARETH en twee BEELDEN. 02.Profetenlaan 2 : SYNAGOGE. 03.Profetenlaan 2 : HERDERSVELD, WACHTTOREN met LOOFHUT en twee BEELDEN. 04.Profetenlaan 2 : GROT VAN BETHLEHEM. 05.Profetenlaan 2 : TOLLENAARSWONING.

* Het openbare leven van Christus 06.Profetenlaan 2 : OOSTERSE HERBERG. 07.Profetenlaan 2 : BERGREDERELIËFS en één STEEN met zaligspreking. 08.Profetenlaan 2 : WIJNPERSEN. 09.Profetenlaan 2 : HOF VAN OLIJVEN, GROT met OLIJFPERS, GRAFKAPEL en twee stenen BEELDEN. 10.Profetenlaan 2 : SANHEDRIN met drie BEELDENGROEPEN.

* De lijdensweg van Christus 11.Profetenlaan 2 : PALEIS VAN PILATUS, VOORPLEIN en OOSTERS STRAATJE met BEELD. 12.Profetenlaan 2 : VIERDE STATIE. 13.Mgr. Suyslaan bij 4 : STADSPOORT met ACHTSTE STATIE. 14.Mgr. Suyslaan bij 4 : NEGENDE STATIE. 15.Mgr. Suyslaan bij 4 : KRUISBERG met CRYPTE en drie MOZAIEKVOORSTELLINGEN. 16.Mgr. Suyslaan bij 4 : HEILIG GRAF.

* Het leven na de verrijzenis van Christus 17.Profetenlaan 2 : HEMELVAARTSKOEPEL met OMMURING. 18.Mgr. Suysplein 3 : CENAKELKERK.

* Overige 19.Profetenlaan 15 : WONING met POORT. 20.Profetenlaan bij 1a: TRANSFORMATORHUISJE. 21.Mgr. Suyslaan 4: vml. KLOOSTER, thans KANTOORGEBOUW. 22.Mgr. Suysplein 1: PASTORIE. 23.Mgr. Suysplein 5: KLOOSTER, PELGRIMSHUIS "CASA NOVA". 24.Mgr. Suyslaan bij 4: R.K. BEGRAAFPLAATS met vier RELIËFSTENEN en drie BEELDEN 25.Mgr. Suyslaan bij 4: GRAF van PIET GERRITS. 26.Mgr. Suyslaan 2: Voormalige ADMINISTRATORWONING of WINKELHUIS JERUZALEM. 27.Profetenlaan 2: Onvoltooide H. HARTBASILIEK. 28.Profetenlaan 2: BEDOEÏNENTENT (ontworpen als de tent van Abraham. 29.Profetenlaan 2: AANLEG en LANENSTELSEL.

Voorts is er nog een aantal objecten dat mogelijk (na restauratie) in de toekomst op het terrein wordt herplaatst: een beeld van de Samaritaanse vrouw, een beeld van een zittende Christusfiguur, een beeldengroep van de verloren zoon en zijn vader, restanten van een zittende Christusfiguur (onderlichaam), een beeld van Christus zittend op een steen, een beeld van een wenende vrouw , een steen met een reliëfvoorstelling van de opwekking van Lazarus, een steen met een reliëfvoorstelling van de opwekking van de zoon van de weduwe van Naïn, een tegeltableau van de zesde statie "Christus ontmoet Veronica", een tegeltableau van de zevende statie "Christus valt voor de tweede keer", vier zuilen met de teksten van de Zaligsprekingen van Christus.

In de loop der tijd is een aantal objecten gesloopt zoals de H. Hartkapel halverwege de Engelenlaan, de jongensschool en de woning van P. Gerrits, of grondig verbouwd zoals de administratiewoning annex winkel/restaurant aan de Mgr. Suyslaan, de dienstwoning Meerwijkselaan 44 en de meisjesschool. Al deze objecten, alsmede enkele naoorlogse toevoegingen aan het museum zoals de vijver met het vissersdorp en de Hellenistische straat met diverse huizen, vallen niet binnen de bescherming.

Het onderhavige complex van de Heilig-Land-Stichting betreft een verzameling van op de Bijbelse geschiedenis gebaseerde objecten en gebouwen die vanaf 1913 in opdracht van de Stichting zijn gebouwd om bezoekers kennis te laten nemen van het leven en de gebruiken in Palestina in het algemeen en het leven van Christus in het bijzonder. Hiertoe werd op 11 februari 1911 de Heilig-Land-Stichting opgericht door de Waalwijkse kapelaan en grote promotor van dit idee Arnoldus Suys (1870-1941). Tijdens zijn pelgrimstochten in 1903 en 1907 naar Palestina kwam hij op de gedachte de heilige plaatsen op vaderlandse bodem te visualiseren. Zijn reisgenoten J. Stuyt (architect) en P. Gerrits (beeldend kunstenaar) hebben een grote invloed gehad bij het realiseren van de plannen.

Waardering

Complex van de HEILIG-LAND-STICHTING, bestaande uit 29 onderdelen die vanaf 1913 zijn gerealiseerd.

- Van architectuurhistorische waarde als uniek voorbeeld in Nederland van een verzameling aan de bijbelse geschiedenis ontleende, voor de H.Hartdevotie bestemde en de bij een devotiepark behorende gebouwen en objecten in oosterse bouwtrant (qua verschijningsvorm, materiaalgebruik en ornamentiek) naar ontwerp van architect J. Stuyt en/of beeldend kunstenaar P. Gerrits. Het jarenlange project van de Heilig-Land-Stichting neemt in het oeuvre van Stuyt en Gerrits een belangrijke plaats in. Als redelijk gaaf en compleet bewaard gebleven voorbeeld van een openbaar devotiepark gewijd aan het leven van Christus, is het complex een curiosum binnen de landelijke architectuurgeschiedenis. Voorts is in met name de Cenakelkerk, de pastorie en de synagoge sprake van gave en bijzondere interieurs.

- Van stedenbouwkundige waarde als onderdeel van een cluster (grootschalige) r.k. stichtingen in de directe omgeving, zoals het sanatorium Dekkerswald, het Nebo-klooster en het meisjespensionaat Mariënbosch. Er is sprake van een visuele relatie tussen enkele op heuvels gesitueerde hoofdgebouwen (torens, verbindende lanen). Het complex is van bijzondere betekenis wegens de relatie tussen de inrichting en het geaccidenteerde terrein: de heuveltoppen en dalen zijn vernoemd naar bergen en valleien in het Heilig Land en worden gemarkeerd door gebouwen en objecten die onderling met elkaar zijn verbonden door een slingerend padenstelsel en/of rechte lanen. Het complex heeft voor Nederland zeldzaamheidswaarde wegens de genoemde kwaliteiten.

- Van cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een religieuze ontwikkeling, in casu de in de negentiende eeuw begonnen rooms-katholieke emancipatiebeweging en het daaruit voortkomende rijke roomse leven. De idee om bepaalde heilige plaatsen of momenten in de vorm van een devotiepark dichter bij huis te halen en te visualiseren, past in het toenmalige rooms-katholieke tijdsbeeld. De Heilig-Land-Stichting vormt het hoogte- en tevens eindpunt voor wat betreft de bouw van devotie- of processieparken in Nederland. Uniek aan het project van de Heilig-Land-Stichting is het aspect van de museale functie; het kweken van liefde voor God en begrip van de Bijbel met als einddoel de bouw van een nationale H. Hartbasiliek. Ongekend in Nederland is de schaal en de uitgebreidheid waarop aan dit idee uitvoering is gegeven. Het complex van de Heilig-Land-Stichting vormt tevens een voor Nederland bijzonder vroeg voorbeeld van de idee van het Openluchtmuseum.