Rijksmonument

H. Hartbasiliek, Heilig Landstichting

Complexonderdeel 27

Inleiding

De onvoltooide H. HARTBASILIEK, bestaande uit een atrium en de aanzet van een kruisarm en thans hoofdgebouw met expositieruimte van het Bijbels Openluchtmuseum, is in 1932-1936 in opdracht van de Heilig-Land-Stichting gebouwd naar ontwerp van architect J. Stuyt in samenwerking met diens zoon Giacomo.

Het eerste ontwerp van Stuyt voor de H. Hartbasiliek dateert uit 1916 en betreft een zuivere centraalbouw op basis van een vierpas-plattegrond met hoektorens en kranskapellen. De piramidale opbouw van de bouwmassa bestaat uit een centrale koepel, vier halfkoepels boven de kruisarmen en halfkoepeltjes boven de kranskapellen. De eerste werkzaamheden vinden echter niet eerder plaats dan in 1932, nadat een tweede (vereenvoudigd) ontwerp is gemaakt door Stuyt in samenwerking met zijn zoon Giacomo. Het tweede ontwerp betreft een blokvormige kruisbasiliek met centrale koepel, vier minaret-achtige hoektorens, platgedekte kruisarmen en een atrium. Dit ontwerp is slecht gedeeltelijk uitgevoerd. In 1932 werden in het kader van de werkverschaffing grondwerkzaamheden verricht en de grondslagen voor de basiliek gelegd. Een jaar later kwam het atrium gereed en in 1935-1936 werd een gedeelte van de aansluitende kruisarm voltooid. Daarna kwamen de bouwactiviteiten volledig stil te liggen. De moderne uitbreiding voor het museumpersoneel aan de rechter zijde valt buiten de bescherming. Het object bevindt zich in het zuidwestelijke deel van het terrein van het Bijbels Openluchtmuseum, en is gesitueerd op het uiteinde van de Profetenlaan: de toegang tot het museum. Aan de overzijde van deze as ligt op Nijmeegs grondgebied het eveneens door Stuyt ontworpen Neboklooster uit 1926-1928.

Omschrijving

Het atrium betreft een voorhof die aan vier zijden omgeven wordt door een plat afgedekte galerij met rondboogarcade. De regelmatig en symmetrisch ingedeelde voorzijde heeft drie hoge rondboogdoorgangen in het midden en twee risalerende torens met koepel (koperdekking) op de hoeken. De kleinere rondboogopeningen van de hoektorens zijn geplaatst in dito spaarvelden. De galerij aan de voorzijde heeft hetzelfde vloerniveau als de hof. Vanuit deze galerij leiden trappen naar de hoger gelegen overige galerijen. De zij-galerijen worden aan de buitenzijden geflankeerd door lagere uitbouwen met vertrekken. De galerij aan de oostzijde van de hof is opgenomen in de aanzet van de kruisarm en is daardoor feitelijk een narthex. Het atrium is opgetrokken in gele baksteen en gemetseld in verschillende verbanden (o.a. staand- en klezoorverband). De kolommen en pijlers van de arcade hebben verdiept liggende voegen. De galerijen worden overwelfd door bolvormige gewelven in halfsteensverband. De gevels aan de buitenzijde worden afgesloten door een uitgemetselde zigzaglijst.

De aanzet van de op het atrium aansluitende kruisarm betreft de onderbouw en twee flankerende hoektorens. Deze onderdelen zijn opgetrokken tot de hoogte van de geplande schuinoplopende tribune. Dit rechthoekige bouwvolume heeft een breedte van vijf plus twee halve assen en is vier traveeën diep. De regelmatig ingedeelde gevels van gele baksteen zijn in klezoorverband gemetseld en worden geleed door lisenen. De uitgespaarde muuropeningen zijn rondboogvormig afgesloten. Aan de atriumzijde bevindt zich boven de drie hoofdingangen een betonnen balkon op vier forse consoles. De opstand van het wit gepleisterde interieur bestaat uit vierzijdige ongelede pijlers, gordelbogen en bolvormige gewelven.

Waardering

Onvoltooide H. HARTBASILIEK uit 1932-1936.

- Van architectuurhistorische waarde als essentieel onderdeel van een verzameling gebouwen en objecten in oosterse stijl (qua ontwerp, materiaalgebruik en/of detaillering) die te samen het complex Heilig-Land-Stichting vormen. Het object valt op door de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp, zoals een opmerkelijke vormgeving, bijzonder materiaalgebruik en een zorgvuldige detaillering. Het object is een goed voorbeeld van het werk dat architect J. Stuyt maakte in opdracht van de Heilig-Land-Stichting. Wat het belangrijkste monument op het terrein had moeten worden, bleef onvoltooid. Het object is niettemin van bijzondere betekenis voor het oeuvre van architect J. Stuyt en vormt een curiosum binnen de landelijke architectuurgeschiedenis.

- Van stedenbouwkundige waarde als essentieel onderdeel van het complex Heilig-Land-Stichting dat cultuur- en architectuurhistorisch van nationaal belang is. Het object is van bijzondere betekenis wegens de markante situering, welke verbonden is met de aanleg van het complex en de opbouw van de rondgang over het terrein.

- Van cultuurhistorische waarde als essentieel onderdeel van het complex Heilig-Land-Stichting dat een bijzondere en tevens zeldzame uitdrukking vormt van een religieuze ontwikkeling.

Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland

Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.

Locatie

Monumentnummer

523634

Complexnaam

Heilig Landstichting

Provincie

Gelderland

Gemeente

Berg en Dal

Plaats

Heilig Landstichting

Complexomschrijving

Inleiding

Het complex van de HEILIG-LAND-STICHTING bevindt zich op de - vanaf de oprichting in 1911 verworven - voormalige heidegronden in de Meerwijk, en is gesitueerd in het heuvelachtige en inmiddels bosrijke gebied in het noorden van de gemeente Groesbeek op de grens met de gemeente Nijmegen. Het terrein wordt begrensd door de Cenakel- en Carmelweg (noordzijde), bos (oostzijde), Meerwijkselaan (zuidzijde) en de Profetenlaan (westzijde). Aan de westzijde wordt het terrein ontsloten door twee rechte lanen die respectievelijk leiden naar het atrium van de onvoltooide H. Hartbasiliek (thans hoofdgebouw van het museum) en naar de voormalige hoofdentree bij de Cenakelkerk (de huidige Mgr. Suyslaan). Een derde laan, de zogenaamde Engelenlaan tussen de Profetenlaan en de Cenakelkerk, is dichtgegroeid. Tegenwoordig wordt voornoemd gebied grotendeels geëxploiteerd door het Bijbels Openluchtmuseum. Een aantal onderdelen aan de randen van het domein zijn in de loop der tijd afgestoten, zoals het thans zelfstandig functionerende parochiecomplex aan het Mgr. Suysplein (kerk, pastorie), de begraafplaats en enkele voormalige dienstwoningen.

Onder de bescherming vallen volgende onderdelen, geordend conform de hoofdthema's van de Heilig-Land-Stichting:

* Het verborgen leven van Christus 01.Profetenlaan 2 : NAZARETH en twee BEELDEN. 02.Profetenlaan 2 : SYNAGOGE. 03.Profetenlaan 2 : HERDERSVELD, WACHTTOREN met LOOFHUT en twee BEELDEN. 04.Profetenlaan 2 : GROT VAN BETHLEHEM. 05.Profetenlaan 2 : TOLLENAARSWONING.

* Het openbare leven van Christus 06.Profetenlaan 2 : OOSTERSE HERBERG. 07.Profetenlaan 2 : BERGREDERELIËFS en één STEEN met zaligspreking. 08.Profetenlaan 2 : WIJNPERSEN. 09.Profetenlaan 2 : HOF VAN OLIJVEN, GROT met OLIJFPERS, GRAFKAPEL en twee stenen BEELDEN. 10.Profetenlaan 2 : SANHEDRIN met drie BEELDENGROEPEN.

* De lijdensweg van Christus 11.Profetenlaan 2 : PALEIS VAN PILATUS, VOORPLEIN en OOSTERS STRAATJE met BEELD. 12.Profetenlaan 2 : VIERDE STATIE. 13.Mgr. Suyslaan bij 4 : STADSPOORT met ACHTSTE STATIE. 14.Mgr. Suyslaan bij 4 : NEGENDE STATIE. 15.Mgr. Suyslaan bij 4 : KRUISBERG met CRYPTE en drie MOZAIEKVOORSTELLINGEN. 16.Mgr. Suyslaan bij 4 : HEILIG GRAF.

* Het leven na de verrijzenis van Christus 17.Profetenlaan 2 : HEMELVAARTSKOEPEL met OMMURING. 18.Mgr. Suysplein 3 : CENAKELKERK.

* Overige 19.Profetenlaan 15 : WONING met POORT. 20.Profetenlaan bij 1a: TRANSFORMATORHUISJE. 21.Mgr. Suyslaan 4: vml. KLOOSTER, thans KANTOORGEBOUW. 22.Mgr. Suysplein 1: PASTORIE. 23.Mgr. Suysplein 5: KLOOSTER, PELGRIMSHUIS "CASA NOVA". 24.Mgr. Suyslaan bij 4: R.K. BEGRAAFPLAATS met vier RELIËFSTENEN en drie BEELDEN 25.Mgr. Suyslaan bij 4: GRAF van PIET GERRITS. 26.Mgr. Suyslaan 2: Voormalige ADMINISTRATORWONING of WINKELHUIS JERUZALEM. 27.Profetenlaan 2: Onvoltooide H. HARTBASILIEK. 28.Profetenlaan 2: BEDOEÏNENTENT (ontworpen als de tent van Abraham. 29.Profetenlaan 2: AANLEG en LANENSTELSEL.

Voorts is er nog een aantal objecten dat mogelijk (na restauratie) in de toekomst op het terrein wordt herplaatst: een beeld van de Samaritaanse vrouw, een beeld van een zittende Christusfiguur, een beeldengroep van de verloren zoon en zijn vader, restanten van een zittende Christusfiguur (onderlichaam), een beeld van Christus zittend op een steen, een beeld van een wenende vrouw , een steen met een reliëfvoorstelling van de opwekking van Lazarus, een steen met een reliëfvoorstelling van de opwekking van de zoon van de weduwe van Naïn, een tegeltableau van de zesde statie "Christus ontmoet Veronica", een tegeltableau van de zevende statie "Christus valt voor de tweede keer", vier zuilen met de teksten van de Zaligsprekingen van Christus.

In de loop der tijd is een aantal objecten gesloopt zoals de H. Hartkapel halverwege de Engelenlaan, de jongensschool en de woning van P. Gerrits, of grondig verbouwd zoals de administratiewoning annex winkel/restaurant aan de Mgr. Suyslaan, de dienstwoning Meerwijkselaan 44 en de meisjesschool. Al deze objecten, alsmede enkele naoorlogse toevoegingen aan het museum zoals de vijver met het vissersdorp en de Hellenistische straat met diverse huizen, vallen niet binnen de bescherming.

Het onderhavige complex van de Heilig-Land-Stichting betreft een verzameling van op de Bijbelse geschiedenis gebaseerde objecten en gebouwen die vanaf 1913 in opdracht van de Stichting zijn gebouwd om bezoekers kennis te laten nemen van het leven en de gebruiken in Palestina in het algemeen en het leven van Christus in het bijzonder. Hiertoe werd op 11 februari 1911 de Heilig-Land-Stichting opgericht door de Waalwijkse kapelaan en grote promotor van dit idee Arnoldus Suys (1870-1941). Tijdens zijn pelgrimstochten in 1903 en 1907 naar Palestina kwam hij op de gedachte de heilige plaatsen op vaderlandse bodem te visualiseren. Zijn reisgenoten J. Stuyt (architect) en P. Gerrits (beeldend kunstenaar) hebben een grote invloed gehad bij het realiseren van de plannen.

Waardering

Complex van de HEILIG-LAND-STICHTING, bestaande uit 29 onderdelen die vanaf 1913 zijn gerealiseerd.

- Van architectuurhistorische waarde als uniek voorbeeld in Nederland van een verzameling aan de bijbelse geschiedenis ontleende, voor de H.Hartdevotie bestemde en de bij een devotiepark behorende gebouwen en objecten in oosterse bouwtrant (qua verschijningsvorm, materiaalgebruik en ornamentiek) naar ontwerp van architect J. Stuyt en/of beeldend kunstenaar P. Gerrits. Het jarenlange project van de Heilig-Land-Stichting neemt in het oeuvre van Stuyt en Gerrits een belangrijke plaats in. Als redelijk gaaf en compleet bewaard gebleven voorbeeld van een openbaar devotiepark gewijd aan het leven van Christus, is het complex een curiosum binnen de landelijke architectuurgeschiedenis. Voorts is in met name de Cenakelkerk, de pastorie en de synagoge sprake van gave en bijzondere interieurs.

- Van stedenbouwkundige waarde als onderdeel van een cluster (grootschalige) r.k. stichtingen in de directe omgeving, zoals het sanatorium Dekkerswald, het Nebo-klooster en het meisjespensionaat Mariënbosch. Er is sprake van een visuele relatie tussen enkele op heuvels gesitueerde hoofdgebouwen (torens, verbindende lanen). Het complex is van bijzondere betekenis wegens de relatie tussen de inrichting en het geaccidenteerde terrein: de heuveltoppen en dalen zijn vernoemd naar bergen en valleien in het Heilig Land en worden gemarkeerd door gebouwen en objecten die onderling met elkaar zijn verbonden door een slingerend padenstelsel en/of rechte lanen. Het complex heeft voor Nederland zeldzaamheidswaarde wegens de genoemde kwaliteiten.

- Van cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een religieuze ontwikkeling, in casu de in de negentiende eeuw begonnen rooms-katholieke emancipatiebeweging en het daaruit voortkomende rijke roomse leven. De idee om bepaalde heilige plaatsen of momenten in de vorm van een devotiepark dichter bij huis te halen en te visualiseren, past in het toenmalige rooms-katholieke tijdsbeeld. De Heilig-Land-Stichting vormt het hoogte- en tevens eindpunt voor wat betreft de bouw van devotie- of processieparken in Nederland. Uniek aan het project van de Heilig-Land-Stichting is het aspect van de museale functie; het kweken van liefde voor God en begrip van de Bijbel met als einddoel de bouw van een nationale H. Hartbasiliek. Ongekend in Nederland is de schaal en de uitgebreidheid waarop aan dit idee uitvoering is gegeven. Het complex van de Heilig-Land-Stichting vormt tevens een voor Nederland bijzonder vroeg voorbeeld van de idee van het Openluchtmuseum.

Eigenschappen

Functies
Functie	Hoofdcategorie	Subcategorie	Functietype	Is hoofdfunctie
Kerk	Religieuze gebouwen	Kerk en kerkonderdeel	oorspronkelijke functie	Ja

Adressen
Straat	Getal	Achtervoegsel	Postcode	Plaats	Locatie	Situatie	Is hoofdadres
Profetenlaan	2	–	6564 BL	Heilig Landstichting	–	–	Ja

Percelen
Kadastraal perceel	Kadastrale sectie	Kadastraal object	Appartement	Kadastrale gemeente
–	H	2751	–	Groesbeek

Bouwperioden
Start	Eind	Notitie	Beschrijving
1932	1936	Onvoltooide basiliek	vervaardiging