Slot Zeist, Zeist
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Omschrijving onderdeel 2:
De HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG behorende tot de buitenplaats Slot Zeist, aangelegd tussen 1677 -1686 is in hoofdlijnen de formele Franse aanleg, oorspronkelijk bestaande uit decoratieve deeltuinen, nutstuinen en sterrenbossen symmetrisch langs een centrale hoofdas aangelegd, herkenbaar gebleven in groter verband binnen de stedenbouwkundige aanleg van Zeist, in kleiner verband binnen de grenzen van de huidige beschermde buitenplaats. De aanleg wordt sterk bepaald door de aanwezige verkaveling ter plaatse; de Koelaan volgt hierbij duidelijk de oorspronkelijke verkavelingsstructuur. De zeventiende-eeuwse hoofdstructuur bestaat uit de lange met bomen beplante centrale hoofdlanen tevens zichtassen, de rechte lanen ter begrenzing van de buitenplaats aan weerszijden (Waterigeweg en Karpervijver/Filosofenlaantje), dwarslanen en de omgrachtingen van het slot en de voormalige deeltuinen. De hoofdlaan is thans met bomen beplant en aan weerszijden afgezet met brede grasstroken. De toegang ter hoogte van de Lageweg wordt gevormd door een monumentaal hekwerk dat zich oorspronkelijk aan het Rond bevond. Voor het slot een dwarsas, de latere Zinzendorflaan, met een open voorplein dat toegang geeft via een brug tot het slot. De gebouwencomplexen aan Broeder- en Zusterplein volgen de vorm van de oorspronkelijk open weilanden aan weerzijden van de centrale as, de achter het Zusterplein gelegen begraafplaats van de Broedergemeente is op een voormalige deeltuin (De Nieuwe Kom of Orangerij Park) gesitueerd. Van De Nieuwe Kom en de nutstuin aan weerszijden van de hoofdas zijn twee, gerestaureerde, tuinmuren bewaard gebleven. Achter het hoofdgebouw wordt het middendeel door een halve cirkel afgesloten, geflankeerd door twee rechthoekige zijdelen (vgl. Loo en Voorst). Deze formele structuur is in de landschappelijke aanleg van Zocher nog in hoofdvorm herkenbaar.
Op de plaats direct achter de spiegelboog (of halve cirkel) lagen in de zeventiende eeuw twee 'bogaarden en de meloen tuynen'. Daarachter kwamen de sterrenbossen die liepen tot aan de Blikkenburgerlaan. Dit werd het Achterbosch genoemd. Wat Zocher deed was het volgende. Het gedeelte rechts achter de vijverboog, oorspronkelijk de moestuin, had hij gedeeltelijk als open ruimte of tuin gepland. Daarachter ontwierp hij ter plaatse van het oude sterrenbos een met bosjes en clumps beplant gedeelte met lange gebogen paden tot aan de Blikkenburgerweg, de oude dwarse laan die Stoopendaal ook al tekende. Volgens de topografische kaart van 1872 is dit ook daadwerkelijk uitgevoerd. Wat ook is uitgevoerd is de verwijdering van een deel van de Koelaan tot aan de Blikkenburgerlaan (pas eind jaren dertig van de 20ste eeuw is die weer teruggebracht) om de gebogen lijnen van paden en beplanting en de vista naar de Blikkenburg en Wulperhorst niet te verstoren. Alleen een doorbraak in de rigide lijn van de Blikkenburgerweg die Zocher had ontworpen is niet uitgevoerd. De voormalige moestuinen en sterrenbossen zijn na deel te hebben uitgemaakt van de landschappelijke aanleg van Zocher, heringericht deels als sportvelden en deels als volkstuinen.
Van de tuinornamenten die de aanleg oorspronkelijk stoffeerden, resteert thans nog een beeldengroep met allegorische figuren van de werelddelen Europa en Afrika, als markering van het uitstroompunt van de watersource in de slotvijver aan de zuidzijde, en één van de theekoepels die de beide hoeken van de tuin achter het slot aan de slotgracht accentueerden. Tevens zijn twee tuinvazen bewaard gebleven. In feite heeft Zocher zijn ingrepen beperkt gehouden. De spiegelboogvormige vijver heeft hij als het ware afgerond, een hoek van de tuin doorgraven zodat er een eilandje ontstond en door het geraffineerd plaatsen van boomgroepen en de aanleg van gebogen paden, heeft hij de illusie gewekt dat het hele park totaal was veranderd. De (topografische) kaarten van 1700, 1800, 1831, 1872 en 1927 laten zien hoe knap hij de illusie van eindeloze verten met de geringste ingrepen tot stand heeft gebracht. Karakteristiek voor deze aanleg zijn de boomgroepen, waartussen een schuine zichtas vanaf het huis naar de verderop gelegen buitenplaatsen Blikkenburg en Wulperhorst is gecreëerd. De aanleg bevat verder enkele solitairen en een met bomen beplant eilandje in de vijver. De zeventiende-eeuwse zichtsassen zijn deels door de latere wijziging in landschapsstijl ongedaan gemaakt.
Waardering
HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG van Slot Zeist is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang: Als representatief voorbeeld van een in structuur bewaard gebleven zeventiende-eeuwse formele aanleg;
- Vanwege de kwaliteit van de karakteristieke latere wijziging in landschapsstijl, waarin een aantal zeventiende-eeuwse formele elementen gehandhaafd is;
- Vanwege de plaats van de aanleg in de ontwikkeling van de Nederlandse hofkunst, en de invloed op de tuinen van het Loo en Voorst;
- Vanwege de plaats in het oeuvre van J.D. Zocher jr.
- Vanwege de betekenis voor de ruimtelijke ontwikkeling van het dorp Zeist.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
HISTORISCHE BUITENPLAATS SLOT ZEIST
Omschrijving van het complex
Inleiding
HISTORISCHE BUITENPLAATS SLOT ZEIST met HOOFDGEBOUW (1 - mon.nr.40407), in hoofdlijnen herkenbaar bewaard gebleven HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG in formele stijl uit 1677-1682, deels gewijzigd in Landschapsstijl in 1830-31 (2), TUINVAAS (3), TUINVAAS (4), THEEKOEPEL (5); een BEELDENGROEP voorstellende Afrika en Europa (6); BEGRAAFPLAATS (7 - mon.nr. 40408), TOEGANGSHEK (8), TUINMUUR (9), TUINMUUR (10), 4 stenen BOOGBRUGGEN (11-14), GEBOUWENCOMPLEX aan het BROEDERPLEIN (15 - mon.nr. 40346 t/m 40366) en GEBOUWENCOMPLEX aan het Zusterplein (16 - mon.nr. 40394 t/m 40406). De buitenplaats is ontstaan vanaf 1677 toen Willem Adriaan Graaf van Nassau-Odijk de heerlijkheid Zeist en Driebergen verwierf en er een lusthof liet aanleggen, nabij de bouwplaats van het middeleeuwse kasteel Zeist. Als eerste werden twee bouwhuizen en de tuinen aangelegd (1677-1682), in 1686 is het hoofdgebouw tot stand gekomen, vermoedelijk naar ontwerp van Jacob Roman (1640-1714), met interieurafwerking toegeschreven aan Daniel Marot (1661-1752), die ook verantwoordelijk wordt geacht voor de decoraties in de tuinen; de parterres de broderie, de tuinornamenten en de cascades. De tuinaanleg is bekend uit de gravures van ca. 1700 van D. Stoopendaal, en stond onder sterke invloed van het Frans Classicisme, wat vooral tot uiting komt in de formele aanleg met een dominerende centrale hoofdas die 3,5 km in noordoostelijke richting loopt (Slotlaan en Verlengde Slotlaan) en 1,5 km in zuidwestelijke richting (Koelaan) naar Bunnik, en die nog altijd sterk het stedenbouwkundig karakter van het dorp Zeist bepaalt. Het tuinontwerp is meer specifiek mogelijk geïnspireerd op de tuin van Palais de Luxembourg (1612, J. Boyceau de la Barauderie) die Willem Adriaan door zijn studie in Parijs goed kende. De tuinen van Zeist hebben op hun beurt weer invloed gehad op de tuinen van het Loo en van Huis Voorst in de halfcirkelvormige afsluiting aan de achterzijde. Na een interval volgend op de dood van Willem, worden de bezittingen in 1745 verkocht aan Cornelis Schellinger, lid van de Hernhuttergemeente. In 1748 wordt begonnen met de bebouwing van de rechthoekige tuinen aan weerszijden van de hoofdlaan, het latere Zuster- en Broederplein, ten behoeve van de huisvesting van leden van de Evangelische Broedergemeente. Wanneer Jan Elias Huydecoper in 1830 eigenaar wordt, wordt het huis inwendig in Empirestijl gemoderniseerd, wat bij de restauratie in de jaren '60 van twintigste eeuw vrijwel geheel ongedaan is gemaakt. In 1831 wordt de tuinaanleg in de directe omgeving van het slot veranderd in landschapsstijl naar ontwerp van J.D. Zocher jr. Het ontwerp is vrijwel zo uitgevoerd, en waarbij de formele hoofdstructuur van de buitenplaats in afgeronde vorm grotendeels behouden blijft. In 1960-69 is het slot gerestaureerd naar plan van Ir. J.B. Baron van Asbeck, waarbij tevens een deel van het park van Zocher is hersteld.
De grens van de buitenplaats wordt gevormd door de Blikkenburgerlaan en de Waterigeweg waarbij de zichtas van de Koelaan tot aan de bocht van de Koelaan richting Bunnik in de omgrenzing wordt meegenomen. Ook de even ten zuidoosten van de Koelaan gesitueerde oude beukenlaan, waarvan de as op het hart van het huis is gericht, die onderdeel uitmaakt van een uitbreiding de formele aanleg van Slot Zeist in de 18de eeuw en die tot na de jaren '30 van de 19de eeuw tot het eigendom van Slot Zeist behoorde, valt onder de bescherming. In het zuidoosten voorts wordt de grens gevormd door het Filosofenlaantje/Karpervijver en in het noordwesten door de Waterigeweg. De noordoostelijke grens van de buitenplaats loopt langs de Lageweg (inclusief laanbeplanting), waarbij de zichtas tot aan het Rond binnen de bescherming valt.
Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding van de onderdelen aangegeven. De bebouwing van de terreinen en inrichting van erven aan weerszijden van de Koelaan aan de zuidwestzijde van het hoofdhuis, langs de Waterige weg en de aanleg van de sportvelden en volkstuintjes worden niet in de bescherming opgenomen, noch de landbouwschuur aan de rand van de voormalige nutstuin aan de Karpervijver en de overige in de omschrijving niet nader genoemde bouwkundige onderdelen. In 1948 is links naast het slot een openluchttheater aangelegd, ongeveer op de plek van de vroegere kolfbaan. Dit theater wordt niet in de bescherming opgenomen
Waardering De HISTORISCHE BUITENPLAATS SLOT ZEIST is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang:
- Vanwege de betekenis van het hoofdgebouw als in in- en exterieur representatieve vertegenwoordiging van de Hollands Classicisme bouwstijl;
- Vanwege de ouderdom van de aanleg en de onderdelen;
- Vanwege de plaats die huis en aanleg innemen in de ontwikkeling van de Nederlandse hofkunst;
- Vanwege de bewaard gebleven structuur van de symmetrische zeventiende-eeuwse aanleg, bepaald door een middenas en dwarsassen, en de kwaliteit van de latere wijziging in landschapsstijl.
- Vanwege de visuele samenhang tussen de complexonderdelen;
- Vanwege de unieke historische ontwikkeling van buitenplaats naar vestigingsplaats van de Hernhuttergemeente in Nederland.
- Vanwege de invloed met name door de lange zichtassen op de ontwikkeling en het stedenbouwkundig plan van het dorp Zeist.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| Historische aanleg | Kastelen, landhuizen en parken | Tuin, park en plantsoen | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Zinzendorflaan | 1 | – | 3703 CE | Zeist | – | BY | Ja |
| Hoofdcategorie | Subcategorie | Beschrijving | Notitie |
|---|---|---|---|
| Kastelen, landhuizen en parken | Tuin, park en plantsoen | – | Landschappelijke tuin |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | G | 1953 | – | Zeist |
| – | G | 1888 | – | Zeist |
| – | G | 1887 | – | Zeist |
| – | G | 1794 | – | Zeist |
| – | G | 1158 | – | Zeist |
| – | G | 1877 | – | Zeist |
| – | L | 150 | – | Zeist |
| – | L | 96 | – | Zeist |
| – | L | 151 | – | Zeist |
| – | L | 51 | – | Zeist |
| – | L | 558 | – | Zeist |
| – | L | 59 | – | Zeist |
| – | L | 66 | – | Zeist |
| – | L | 67 | – | Zeist |
| – | L | 105 | – | Zeist |
| – | L | 69 | – | Zeist |
| – | L | 1067 | – | Zeist |
| – | L | 1461 | – | Zeist |
| – | L | 316 | – | Zeist |
| – | L | 1079 | – | Zeist |
| – | L | 111 | – | Zeist |
| – | L | 1110 | – | Zeist |
| – | L | 1111 | – | Zeist |
| – | L | 112 | – | Zeist |
| – | L | 149 | – | Zeist |
| – | L | 113 | – | Zeist |
| – | L | 115 | – | Zeist |
| – | L | 1184 | – | Zeist |
| – | L | 52 | – | Zeist |
| – | L | 1186 | – | Zeist |
| – | L | 203 | – | Zeist |
| – | L | 123 | – | Zeist |
| – | L | 442 | – | Zeist |
| – | L | 448 | – | Zeist |
| – | L | 61 | – | Zeist |
| – | L | 994 | – | Zeist |
| – | L | 1185 | – | Zeist |
| – | L | 78 | – | Zeist |
| – | L | 124 | – | Zeist |
| – | L | 1372 | – | Zeist |
| – | L | 93 | – | Zeist |
| – | L | 1389 | – | Zeist |
| – | L | 109 | – | Zeist |
| – | L | 531 | – | Zeist |
| – | L | 87 | – | Zeist |
| – | L | 1436 | – | Zeist |
| – | L | 144 | – | Zeist |
| – | L | 1455 | – | Zeist |
| – | L | 1456 | – | Zeist |
| – | L | 147 | – | Zeist |
| – | L | 469 | – | Zeist |
| – | L | 54 | – | Zeist |
| – | L | 152 | – | Zeist |
| – | L | 194 | – | Zeist |
| – | L | 110 | – | Zeist |
| – | L | 288 | – | Zeist |
| – | L | 317 | – | Zeist |
| – | L | 318 | – | Zeist |
| – | L | 65 | – | Zeist |
| – | L | 401 | – | Zeist |
| – | L | 445 | – | Zeist |
| – | L | 446 | – | Zeist |
| – | L | 449 | – | Zeist |
| – | L | 459 | – | Zeist |
| – | L | 97 | – | Zeist |
| – | L | 1566 | – | Zeist |
| – | L | 1516 | – | Zeist |
| – | L | 487 | – | Zeist |
| – | L | 1564 | – | Zeist |
| – | L | 993 | – | Zeist |
| – | L | 99 | – | Zeist |
| – | L | 80 | – | Zeist |
| – | L | 75 | – | Zeist |
| – | L | 494 | – | Zeist |
| – | L | 70 | – | Zeist |
| – | L | 499 | – | Zeist |
| – | L | 63 | – | Zeist |
| – | L | 62 | – | Zeist |
| – | L | 50 | – | Zeist |
| – | L | 60 | – | Zeist |
| – | L | 543 | – | Zeist |
| – | L | 542 | – | Zeist |
| – | L | 530 | – | Zeist |
| – | L | 532 | – | Zeist |
| – | L | 359 | – | Zeist |
| – | L | 992 | – | Zeist |
| – | L | 289 | – | Zeist |
| – | L | 101 | – | Zeist |
| – | L | 76 | – | Zeist |
| – | L | 64 | – | Zeist |
| – | L | 1460 | – | Zeist |
| – | L | 1373 | – | Zeist |
| – | L | 122 | – | Zeist |
| – | L | 148 | – | Zeist |
| – | L | 444 | – | Zeist |
| – | L | 137 | – | Zeist |
| – | L | 49 | – | Zeist |
| – | L | 100 | – | Zeist |
| – | L | 1014 | – | Zeist |
| – | L | 108 | – | Zeist |
| – | L | 1015 | – | Zeist |
| – | L | 102 | – | Zeist |
| – | L | 104 | – | Zeist |
| – | L | 1041 | – | Zeist |
| – | L | 107 | – | Zeist |
| – | L | 114 | – | Zeist |
| – | L | 103 | – | Zeist |
| – | L | 118 | – | Zeist |
| – | L | 90 | – | Zeist |
| – | L | 145 | – | Zeist |
| – | L | 116 | – | Zeist |
| – | L | 106 | – | Zeist |
| – | L | 53 | – | Zeist |
| – | L | 1437 | – | Zeist |
| – | L | 55 | – | Zeist |
| – | L | 1438 | – | Zeist |
| – | L | 468 | – | Zeist |
| – | N | 741 | – | Zeist |
| – | N | 422 | – | Zeist |
| – | N | 8182 | – | Zeist |
| – | N | 8180 | – | Zeist |
| – | N | 415 | – | Zeist |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1831 | 1831 | – | vervaardiging |