Inleiding

Aan het Rotterdamse Zuidplein gelegen FLATGEBOUW met TWEE LAAGBOUWVLEUGELS en een gezamenlijke BINNENTUIN, ontworpen in de jaren 1940-1941 door architect W. van Tijen (1894-1974) in opdracht voor de N.V. Volkswoningbouw als onderdeel van het wederopbouwplan van stadsarchitect W.G. Witteveen (1941). Van Tijen is naast medeoprichter (in 1928), in deze jaren directeur en tevens actief als huisarchitect van de N.V. Na de oorlog nemen zijn activiteiten voor de N.V. af en werkt hij alleen nog mee aan de totstandkoming van de Zuidpleinflat en Zuidwijk, projecten waarvoor de basis al in de oorlogsjaren werd gelegd. De flat maakt deel uit van een vijftal noord-zuid georiënteerde flatgebouwen die in het genoemde plan aan het Zuidplein zijn voorzien. Doordat de voorbereidingen door de bezetter worden stopgezet, is de galerijflat uiteindelijk pas in de jaren 1946-1949 gerealiseerd. De plannen zijn echter wel gewijzigd. Er komt nu één flat die aan de noordzijde van het plein wordt gesitueerd en daarbij tegelijk 180° gedraaid, zodat de entreepartij nu op het zuiden gericht is. Door de gekozen wijze van aanbesteding en de materiaalschaarste is de bouwtijd lang en de huurprijs hoog. De flats krijgen wel een moderne inrichting met voorzieningen als cv, stromend water en dubbel glas en hebben naast woon- en slaapkamers, een keuken, toilet en badruimte. Als in augustus 1948 het betonskelet voltooid is, wordt het gebouw op Amerikaanse wijze, van boven naar beneden, afgebouwd. In het nieuwe ontwerp, dat zich richt op de huisvesting van jonge (kleine) gezinnen en alleenstaanden, worden minder verschillende typen woningen toegepast dan oorspronkelijk gepland. Deels om economische redenen, deels ook omdat Van Tijen is teruggekomen van zijn idee dat hoogbouw de aangewezen vorm is voor de huisvesting van grote gezinnen. In het gerealiseerde ontwerp is deze variatie in woningtype aan de gevel af te lezen, waardoor het gevelbeeld afwisselender is dan in zijn eerdere ontwerpen voor de Bergpolder- en de Plaslaanflat. Nieuw is eveneens de toepassing van gemetselde gevels in het zichtbare betonskelet. De constructie van het betonskelet en de afwerking worden uitgevoerd door de Hollandse Beton Maatschappij. Naast Van Tijen tekenen ook E.F. Groosman en bureaumedewerkers H.A. Maaskant, J.B. Bakema, en G.J. Rietveld voor deze shake-hands architectuur van expressieve beton- met bakstenen prefabelementen. Bij vak- en tijdgenoten van Van Tijen werd het naar verluidt destijds hoogste woongebouw van Europa positief onthaald. De 9-ruitsverdeling in de grote woonkamerramen aan de voorzijde dragen de signatuur van Rietveld.

Omschrijving

Het ca. 44 m hoge FLATGEBOUW is opgetrokken op een rechthoekig grondplan en heeft een risalerende zuidgevel en een inspringende toplaag en telt in totaal 118 luxe woningen van drie verschillende typen. Op het dak bevinden zich een gemeenschappelijk terras en een terugliggende opbouw met een veertiental woon- en/of logeervertrekken, bedoeld om afzonderlijk aan de bewoners te verhuren. In verband met de hoge woningnood werden zij echter ingericht als zelfstandige wooneenheden voor verpleegsters. Aan de oostzijde van de flat ligt een gemeenschappelijke BINNENTUIN die door TWEE LAAGBOUWVLEUGELS wordt omsloten. Bij de monumentale hoofdentree aan de zuidzijde van de flat waren hierin respectievelijk een café-restaurant, een tweetal winkels en een crèche gepland. Aan de noordzijde was een garage voorzien. Het café-restaurant werd na oplevering ingericht tot autorijschool, de crèche is nooit gerealiseerd. Oorspronkelijk was de tuin aan de oostzijde open; tegenwoordig staat hier een eenlaags bebouwing, die niet onder de bescherming valt. In de onderste twee bouwlagen van het hoofdgebouw zijn de bergingen, het kolenhok, de cv en de was- en droogruimtes ondergebracht. De tuin is via een trap vanuit de galerij langs deze onderbouw bereikbaar. De gevel wordt geleed door het zichtbare betonskelet dat tegelijk als versiering dient en dat is ingevuld met gemetselde bakstenen muurdelen. De balkon- en galerijhekken, de aankleding van de entreehal, de dakopbouw en de vormgeving van de verticale elementen zoals de trappen vormen de decoratieve elementen. Aan de achterzijde kragen de galerijen op twee plaatsen uit en markeren hiermee, evenals aan de voorgevel, de plek van de tweekamerwoningen. Aan elke galerij zijn zes driekamerwoningen type A van 9,60 bij 6,80 meter en twee tweekamerwoningen type B van 9,60 bij 5,20 meter gesitueerd. De gevels tonen de ritmiek van de verdeling van deze woningen over de verdieping: 2-1-2-1-2. De driekamerwoningen hebben een loggia, de tweekamerwoningen een balkon over de volle breedte van de woning. In de westelijke kop zijn nog twee tweekamerwoningen, type C, opgenomen. Tussen de kop en de galerijen liggen de liften en het trappenhuis. De galerijen lopen aan de noordzijde vloeiend over in een open vluchttrap die als een cascade langs de gevel loopt. Overige beeldbepalende elementen aan de galerijzijde zijn een enorme schoorsteen die de positie van de cv-ruimte op de begane grond markeert en een stortkoker aan de noorzijde.

Waardering

Het FLATGEBOUW met TWEE LAAGBOUWVLEUGELS en een gezamenlijke BINNENTUIN aan het Zuidplein is van algemeen belang en een essentieel toonbeeld van de wederopbouwperiode in Nederland vanwege:

- zijn cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van het lenigen van de woningnood en als deel van het aangepaste wederopbouwplan Witteveen na het bombardement op Rotterdam van mei 1940;

- zijn architectuurhistorische waarde als toonbeeld van shake-hands architectuur, waarbij zowel beton werd gebruikt (voor het skelet) als baksteen (voor de invulling). Het is bovendien het vierde en laatste hoge woongebouw van de architect en neemt daardoor een belangrijke plaats in binnen het oeuvre van Van Tijen, die in deze periode zocht naar een "huwelijk tussen beton en baksteen". Het beton werd zowel vanwege de constructie als om zijn expressieve kwaliteiten gebruikt. Doordat het beton uitsteekt en in een lichte kleur is geschilderd zijn de functionele opzet en de constructie van de flat aan de gevels afleesbaar. Het gebouw is tevens van belang vanwege de zoektocht van Van Tijen naar de verschillende woontypen;

- zijn stedenbouwkundige waarden vanwege zijn afmetingen en zijn beeldbepalende betekenis ten aanzien van zijn omgeving. Het gebouw neemt door zijn hoogte en positie een dominante, eigen plek in aan het Zuidplein, maar vormt tegelijkertijd een brug naar diezelfde omgeving door de aanwezigheid van de verschillende laagbouwelementen;

- het feit dat het gebouw is nog relatief gaaf bewaard is gebleven, met uitzondering van de eerste twee lagen aan de voorzijde die in later jaren van nieuwbouw met winkel- en kantoorruimten zijn voorzien.