Hoe behoud je de rimpels van de geschiedenis?

Nanette de Jong is adviseur bouwkunde bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Ze heeft een brede belangstelling en dito werkpakket, dat zich uitstrekt tot op Curaçao. Maar we spreken nu over de verduurzaming van monumenten en de risico’s die dat met zich mee kan brengen voor de monumentale waarde van een pand. Nanette zit in de werkgroep monitoring van de Routekaart Verduurzaming Monumenten. Deze werkgroep doet kwantitatief onderzoek, bijvoorbeeld naar het aantal maatregelen dat eigenaren hebben genomen. Maar de werkgroep kijkt ook naar het effect van verduurzamingsmaatregelen op de monumentale waarde van een pand. Dat is meer kwalitatief onderzoek.’

‘Onder monumentale waarde vallen bepaalde details, die soms wel, maar vaker niet beschreven zijn. Maar het gaat ook om de beleving van het monument en de sfeer of met een mooi woord: ‘patina’. Patina is het, soms letterlijk onzichtbare, laagje dat door de tijd en het leven zelf in een monument is achtergebleven. Hoe behoud je de rimpels van de geschiedenis, wanneer nieuwe materialen en technieken sporen gaan trekken door diezelfde ruimte? Dit is een thema waar momenteel volop over wordt nagedacht. Aangejaagd ook door de energiecrisis. We willen het bewonen en benutten van monumenten betaalbaar houden, omdat dat nu eenmaal helpt bij het behoud, maar dat vraagt door de hoge energieprijzen en de klimaatcrisis op dit moment wel om flinke ingrepen. En die kunnen dan weer gevolgen hebben voor de monumentale waarden.’

Alertheid is op dit moment wel het allerbelangrijkst

De werkgroep monitoring doet verschillende onderzoeken, onder meer naar de investeringen die eigenaren doen in de verduurzaming van hun pand en in de CO2 reductie die behaald is. Dit zijn kwantitatieve onderzoeken. Nanette: ‘Het onderzoek naar risico’s van verduurzamen voor de monumentale waarden, is een meer kwalitatief onderzoek. Dat onderzoek heeft inmiddels een overzicht van tien verduurzamingsmaatregelen opgeleverd, die gevolgen kunnen hebben voor de monumentale waarden.  Alertheid is op dit moment misschien wel het allerbelangrijkst. Het gaat er niet om dat we van allerlei ingrepen gaan zeggen dat ze van invloed zijn op de monumentale waarden en DUS niet kunnen, het gaat er om dat we ons bewust zijn van de impact en er tijd voor nemen om hier samen naar te kijken. Wat zijn er voor alternatieven, hoe kunnen we toch energie besparen en tegelijkertijd de beleving van een oud pand in ons huis behouden? Je wilt een bepaald optimum bereiken: zoveel mogelijk verduurzamen en zoveel mogelijk behoud van monumentale waarden.’

Onderzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed levert een lijstje van tien verduurzamingsmaatregelen op die effect hebben op de monumentale waarde.  

1. Een ander beeld van de ramen  door dikkere (geïsoleerde) beglazing
2. De weerspiegeling van historisch glas is anders dan modern glas
3. Kanalen/leidingen van installaties die het historische interieur beïnvloeden
4. De aansluitingen van binnen-isolatie op bestaande monumentale onderdelen als plafonds, lambriseringen, plinten, vaste kasten, binnendeuren en kozijnen
5. Aansluitingen van binnen-isolatie op historische balklagen
6. Nieuwbouw uitstraling aan de binnenzijde na het na-isoleren
7. Daklijnen die anders zijn na het na isoleren
8. Vochtrisico’s na na-isoleren, dit in combinatie met te weinig ventileren.
9. Zonnepanelen die ‘random’ geplaatst zijn op een dak.
10. Monumentale gebouwdelen die ingezet worden om technische installaties te plaatsen.

‘Je moet de monumentale waarden van je pand goed kennen. Wij gebruiken hier een model van Paul Meurs voor, die de monumentale waarde in drieën deelt. De monumentale waarde bestaat in zijn model uit: materialen, structuur -zoals de indeling- en tot slot het karakter, het verhaal, het patina van een monument. Bouwhistorisch onderzoek gaat met name over die eerste twee, maar het karakter…dat is veel ingewikkelder en komt nauwelijks aan bod in bouwhistorische rapporten. Terwijl die bouwhistorische rapporten vaak weer als kader gebruikt worden voor de verduurzamingsplannen. Materiaal en structuur zijn zichtbaar, maar het karakter bevindt zich onder het oppervlak of meer in het onderbewuste. We kunnen onbewust zo’n 200.000 keer zoveel verwerken als bewust. Veruit het meeste vindt dus onbewust plaats en dat maakt het karakter dan ook lastig met bewuste woorden te beschrijven. Als we een oud huis binnengaan zien we veel zaken bewust, maar nog veel meer zaken nemen we onbewust waar. Ook ervaren we een oud pand met al onze zintuigen: geluiden, geuren, de luchtvochtigheid, de temperatuur, kleuren.  Als een vloer kraakt en hij ruikt naar was, dan is dat  meestal een oude vloer. Door geuren en geluiden beleef je als het ware die oude vloer. Je kunt je voorstellen dat die beleving

Het helpt wanneer je een pand ziet als een persoon. Door bijvoorbeeld iets te doen aan de beglazing, verandert de uitstraling. Zoals je met een bepaald soort brillenglas ook een ander beeld van een persoon kunt krijgen. Nanette knikt: ‘Precies. Stel je brengt een isolatielaag aan, dan blijft het materiaal en de indeling van een pand wel behouden, maar door de opdikking van de gevel, het plafond of de vloer, krijg je toch een ander beeld. Door voorzetwanden en de afwerking met gips bijvoorbeeld, heb je binnen opeens niet meer de beleving van een oud gebouw. Het is van binnen strak getrokken, waterpas en kaarsrecht. Dan voel je de geschiedenis niet meer.’ De isolatie van de bouwschil aan de binnenzijde kan de beleving dus flink in de weg zitten. Nanette: ‘Dat zit ‘m in details als de aansluiting met historische balklagen, plinten, kasten, deuren. Het is belangrijk dat we hier oog voor hebben. Over de risico’s is inmiddels ook een Europese NEN norm gepubliceerd.’ (NEN-EN 16883, red.)

Zoek de ruimte op plekken waar het historische beeld toch al is aangetast

Nanette: ‘We weten dat niets doen geen optie is, het gaat erom dat we ons vooral heel bewust zijn van wat we doen. Je kunt als eigenaar bewuste keuzes maken. Het gaat om weloverwogen beslissingen nemen: wel de ramen aanpakken, maar niet de gevel bijvoorbeeld. Als je veel raampartijen hebt, kan dat nog aardig wat energiebesparing opleveren. En in de meeste monumenten zijn toch al dingen veranderd. Stel er zijn in de jaren ’70 nieuwe ramen ingezet, dan ligt het voor de hand om hier een verduurzamingsmaatregel op los te laten. Zoek de ruimte vooral op de plekken waar het historische beeld toch al is aangetast.’

Te vaak komt de technische uitwerking van installaties als sluitpost van de hele verduurzaming aan de beurt

‘Verduurzaming vraagt vaak ook om het inbrengen van installaties met veel leidingwerk. Vaak wordt de zolder van een pand benut voor het inrichten van een technische ruimte. Op zichzelf geen probleem, want dat is vaak reversibel. Maar je haalt de unieke beleving van een zolderverdieping wel helemaal weg. En ook uitlaten op het dak en units van bijvoorbeeld warmtepompen op de gevel kunnen problematisch zijn. Iedereen snapt dat we hier bewuste keuzes moeten maken. Dit vraagt om het goede gesprek op het goede moment. Te vaak komt de technische uitwerking van installaties als sluitpost van de hele verduurzaming aan de beurt. Je moet als eigenaar hier tijdig over in gesprek gaan met de installateur. Misschien is er een andere oplossing mogelijk, bijvoorbeeld in een aanbouw van latere datum. Er zijn gelukkig installateurs die zich gespecialiseerd hebben in dit soort projecten.’

Er zijn ook maatregelen die mensen vroeger al namen en die ook nu nog bijzonder effectief zijn. Zoals gordijnen. Nanette: ‘Uit Engels onderzoek weten we dat gesloten gordijnen in de nacht veel meer effect sorteren dan isolerende beglazing. En nog een paar voorbeelden: in Friesland heb ik mooie voorbeelden gezien van historische winterdeuren. Dat zijn dichte deuren. In de zomer werden de zomerdeuren geplaatst, die waren voorzien van glas.  Dit zijn effectieve instrumenten, die we ook vandaag de dag nog prima in kunnen zetten.’

Wees je bewust van de effecten van je ingrepen

Als we de voorbeelden zo de revue laten passeren, dan valt op dat de boodschap niet is: doe vooral niks. Nanette: ‘Onze boodschap is vooral: als je iets doet, doe het dan bewust. Het draait om de balans zoeken. Wees je bewust van de effecten van je ingrepen. Zo kunnen we met elkaar toewerken naar een optimum tussen een ruïne, waarin de geschiedenis optimaal voelbaar is, en een ‘gebotoxte’ situatie, waar de rimpelingen van de tijd totaal niet meer zicht- en voelbaar zijn. De voormalige rijksbouwmeester Floris Alkema pleitte voor ‘waarachtigheid’ en dat vind ik een mooie meetlat. Zo kunnen we ervoor zorgen dat je, wanneer je ergens binnenkomt, meteen voelt: ‘Dit klopt!’