Inleiding

Complex van het PSYCHIATRISCH ZIEKENHUIS FRANEKER met bijbehorend WANDELPARK, gerealiseerd als uitbreiding van het Geneeskundige Gesticht, dat in het centrum van de stad was gevestigd. Het Gesticht was gehuisvest in het oude Academiegebouw, dat sinds 1843 zijn functie had verloren. In 1849 werden de eerste plannen gemaakt om het oude Academiegebouw in te richten als "gesticht voor behoeftige krankzinnigen", hetgeen in 1851 werkelijkheid werd. Begin 20ste eeuw werden nieuwe opvattingen geuit over de zorg voor psychiatrische patiënten, waarbij het belang van een rustige, stille, parkachtige omgeving en van arbeidstherapie sterk werden benadrukt. Ook in Franeker werden de nieuwe opvattingen beaamd. Dit maakte een uitbreiding van het gesticht buiten de stadsgrenzen noodzakelijk en was aanleiding tot de aanleg van het complex van het Psychiatrisch Ziekenhuis op de locatie "Groot Lankum". Het complex ligt op een groot terrein ten westen van de stad, aan de buitenkant van de rondweg; aanvankelijk was het terrein dat eigendom was van het Ziekenhuis groter dan nu het geval is. Delen ervan zijn nu gemeente-eigendom. Het terrein wordt aan de oostzijde begrensd door de rondweg, aan de westzijde door het Filosofenpad, aan de zuidzijde door de Harlingerweg en aan de noordzijde door de S. Helfrichstraat en de nieuwbouwwijk 't War. Langs en parallel aan de Harlingerweg ligt een strook grond die bij het terrein van het ziekenhuis hoort. De strook strekt zich uit in oostelijke richting. Op het terrein zijn de verschillende gebouwen -inclusief de nieuwere bouwwerken- verspreid gerangschikt. De hoofdingang bevond zich oorspronkelijk aan de Harlingerweg: vanaf hier ligt de laan die naar het hoofdgebouw "Groot Lankum" leidt. Aan de linkerzijde van de laan bevindt zich de voormalige artsenwoning "Huize Griend", nu een patiëntenverblijf. De laan loopt langs de noordzijde van het hoofdgebouw, tot aan de plaats waar het (inmiddels afgebrande) theehuis ten westen van het hoofdgebouw heeft gestaan, waar zij in het padenbeloop van de tuin overgaat. Het hele terrein is 'parkachtig' aangelegd, met bomen, struiken en vijvers. Het WANDELPARK voor de verpleegden, dat rondom het hoofdgebouw is aangelegd, dateert uit de jaren dertig.

Voor rijksbescherming komen in aanmerking, gezien vanaf de voormalige hoofdingang aan de Harlingerweg:

- het ABRI-gebouw met ingangsmuur (1932),

- het hoofdgebouw "Groot Lankum" (1928-1930) met wandelpark,

- de woning voor de geneesheer-directeur "Huize Griend" (1932),

- de voormalige landbouwschuur (1931-1932),

- de theekoepel (ca 1870).

De landbouwschuur en de theekoepel liggen op het westelijke uiteinde van het terrein.

De eerste steen voor de Buitenafdeling van het Gesticht werd op 17 oktober 1928 gelegd door de Commissaris der Koningin in Friesland, Baron Van Harinxma Thoe Sloten. Op 24 oktober 1930 werd het nieuwe gebouw officieel geopend. Het oude complex in de binnenstad werd daarbij niet verlaten. In de loop der tijd zijn nieuwe aankopen gedaan in de stad, mede vanwege de vernieuwde opvattingen over de verpleging van patiënten in kleinere leefgemeenschappen. Het hoofdgebouw van Groot Lankum kwam tot stand naar ontwerp van E. & Th.R. Knevel uit Ermelo in een Zakelijke Expressionistische trant. Ingangspartij en Abri zijn in 1932 gebouwd naar ontwerp van de toenmalige gemeentearchitect, M.B. van Dorth. Van diens hand zijn ook de woning voor de geneesheer-directeur "Huize Griend" (1932) en de landbouwschuur (1931-1932). De theekoepel is van vroegere datum, rond 1860, en is waarschijnlijk door het Gesticht aangekocht en op het terrein geplaatst. De overige op het terrein voorkomende gebouwen vallen buiten de bescherming van rijkswege wegens teveel wijzigingen danwel te geringe monumentale kwaliteit.

Van de INTERIEURS komt alléén het interieur van de woning van de geneesheer-directeur "Huize Griend" in aanmerking voor de bescherming van rijkswege.

Waardering

Het complex van het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker met bijbehorend wandelpark te Franeker is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang:

- als bijzondere uitdrukking van een culturele en maatschappelijke ontwikkeling;

- als bijzondere uitdrukking van de ontwikkelingen die al vanaf de laatste decennia voor de eeuwwisseling binnen de gezondheidszorg hebben plaatsvonden, in het bijzonder met betrekking tot de zorg voor geestelijk zieken;

- als bijzondere uitdrukking van een typologische ontwikkeling;

- voor de geschiedenis van de architectuur;

- voor het oeuvre van de verschillende bouwmeesters;

- vanwege de esthetische kwaliteit van het ontwerp van de verschillende complexonderdelen;

- vanwege de situering, verbonden met de verandering van opvattingen binnen de gezondheidszorg;

- vanwege de wijze van inrichting van het complex en zijn voorzieningen;

- vanwege de architectonische gaafheid van het aanzien van het hele complex en de complexonderdelen;

- vanwege de architectonische gaafheid van het interieur van het complexonderdeel "Huize Griend";

- vanwege de hoogwaardige architectonische kwaliteit van de samenstellende onderdelen;

- in relatie tot de visuele gaafheid van de landschappelijke omgeving;

- vanwege de typologische en functionele zeldzaamheid op provinciaal niveau.