Eise Eisinga deed zeven jaar over het bouwen van zijn model. Hij was van beroep wolkammer, net als zijn vader, maar al jong bestudeerde hij in zijn vrije tijd wetenschappelijke boeken, met hulp van zijn vader. Op zijn vijftiende schreef hij een wiskundeboek van 650 pagina’s en op zijn zeventiende een astronomisch werk. In zijn eigen woonkamer bouwde hij, met de kennis die hij had opgedaan, het zonnestelsel na. De aansturing gebeurt door een ingenieus radersysteem op zolder, met de precisie van een Zwitsers uurwerk. Het geheel beweegt, net als oude staartklokken, met behulp van gewichten. 

Het Planetarium werd in 1825 aangekocht door Koning Willem I. In 1859 werd het door het rijk geschonken aan de stad Franeker. Jacob Schiphof, ambtenaar bij de huidige gemeente de Waadhoeke, waar Franeker toe behoort, is betrokken bij het beheer van de monumenten die in eigendom van de gemeente zijn. Hij vertelt: ‘Het planetarium van Eise Eisinga is uniek in de wereld, dus het is bijzonder dat je daar als gemeente verantwoordelijk voor bent. Het is bovendien ook nog een werkend monument. Eisinga was een betrokken burger van de stad Franeker, heeft zelfs nog in het stadsbestuur gezeten.  Hij wilde dat het monument voor de gemeenschap bewaard zou blijven.’ Franeker heeft een rijke geschiedenis en daardoor nogal wat monumenten binnen de gemeentegrens.  Schiphof: ‘Wij hebben voor al onze monumenten een abonnement bij de Monumentenwacht Fryslân.  Wat het beoordelen van de conditie van deze panden betreft leun ik volledig op hun vakkennis. Zij pakken kleine dingen zelf aan, waardoor vervolgschade beperkt wordt, en ze geven een goed overzicht wat er op de langere termijn aan groot onderhoud nodig is. Zo kunnen wij voor het beheer van onze monumenten een begroting voor tien jaar vaststellen.’

Eisinga wilde dat het monument voor de gemeenschap bewaard zou blijven.

De gemeente zorgt voor het groot onderhoud, zoals binnenkort de aanpak van de goten waar houtrot in zit. Maar het onderhoud aan het uurwerk verzorgt het Planetarium zelf, zo vertelt de directeur, Adrie Warmenhoven. ‘Eisinga had gezorgd voor een uitgebreid document met heldere aanwijzingen voor het onderhoud. In de jaren negentig heeft Hans Noordmans een grote onderhoudsslag uitgevoerd en aantekeningen toegevoegd. In 2013 hebben wij samen nog een ronde gedaan, Hans was toen al ruim tachtig jaar oud en is niet lang daarna overleden.  Het is belangrijk dat wij dit nog samen hebben gedaan. De documentatie over het onderhoud van het hart van ons Planetarium is nu zodanig, dat wij het hele raderwerk goed onder controle hebben.’

Eisinga had gezorgd voor een uitgebreid document met heldere aanwijzingen voor het onderhoud.

Die controle leek even weg toen de bonte knaagkever een aantal jaren geleden het bouwwerk van Eisinga op zijn menukaart zette. Warmenhoven: ‘Bij de inspectie door de Monumentenwacht kwam de aanwezigheid van de bonte knaagkever aan het licht. Dat was behoorlijk schrikken. Snel handelen was geboden. Het museum ging een paar dagen op slot; zo kon een gespecialiseerd bedrijf de knaagkever verdrijven. De schade was gelukkig te overzien. En ik heb de werkzaamheden publicitair goed weten uit te nutten. We waren even landelijk nieuws, dat was een aardige bijkomstigheid.’

Bij de inspectie door de Monumentenwacht kwam de aanwezigheid van de bonte knaagkever aan het licht.

In de loop der jaren weten steeds meer mensen het planetarium te vinden. Dat is deels te danken aan het feit dat het planetarium deel uit maakt van de Canon van Nederland. Warmenhoven: ‘Naast het oorspronkelijke huis van Eise Eisinga hebben wij nu ook de beschikking over een naastgelegen rijksmonument, dat wij huren van Vereniging Hendrick de Keyser. In de voormalige koffiebranderij van Van Balen is nu de brasserie gevestigd, het authentieke winkelinterieur is nog volledig intact en bijzonder sfeervol. De ontvangstruimte is tegenwoordig gehuisvest in een derde pand, een voormalige bakkerij, naast de winkel van Van Balen. Dat pand is monumentaal van iets minder belang, maar bijzonder handig als grote interactieve ruimte en als entreepand.’ Het museum heeft nu eigenlijk nog maar één wens. Warmenhoven: ‘Wij hopen dat wij over niet al te lange tijd de Werelderfgoedstatus krijgen, dat zou in onze ogen meer dan terecht zijn en voor het behoud in de toekomst erg belangrijk.’

Wij hopen dat wij over niet al te lange tijd de werelderfgoedstatus krijgen.

Douwe Tolsma is als Monumentenwachter momenteel aan het werk in gemeente de Waadhoeke. ‘Het Planetarium is één van de indrukwekkendste gebouwen waar ik als Monumentenwachter ben geweest. Ik heb sowieso geluk dat ik in Franeker aan de slag mag, want hier zijn veel prachtige monumenten.’ Douwe is een vakman, die het restauratievak leerde in de praktijk met daarnaast een gedegen opleiding. ‘Ik heb een middenkader opleiding restauratie gedaan. Daar leer je hoe het restauratieproces opgebouwd is, je kijkt naar de bouwhistorie, de rol van architecten et cetera. Je word je meer bewust van waarom je bepaalde ingrepen doet of adviseert. De ene keer moet je gaan voor aanlassen van een kozijnstijl, de andere keer is complete vervanging de beste optie. Wanneer is welke maatregel de juiste? Daar krijg je oog voor door de combinatie van theorie en praktijk. Ik ben blij dat ik als Monumentenwachter betrokken ben bij het behoud van monumenten. Of het nu om een beroemd monument gaat als het planetarium of om het gemeentelijk monument van een particulier: ik help graag met mijn vakkennis. En ik merk dat eigenaren het ook fijn vinden als ze een inspectierapport van ons krijgen. Daarmee kan een meerjarenonderhoudsplan worden gemaakt: zo komen ze over het algemeen niet voor verrassingen te staan. Alleen de komst van knaagkevers kunnen we niet voorzien, maar gelukkig kunnen we ze door onze geregelde inspecties wel tijdig in het oog krijgen.’

Of het nu om een beroemd monument gaat als het planetarium of om het gemeentelijk monument van een particulier: ik help graag met mijn vakkennis.