"""Ponyschuur""", Franeker
Inleiding
De (voormalige) LANDBOUWSCHUUR hoort bij het complex van het Psychiatrisch Ziekenhuis te Franeker, dat begin jaren '30 als buitenafdeling van het reeds bestaande Gesticht binnen de stadsgracht werd gerealiseerd. De landbouwschuur werd gebouwd als: "Schuur met werk- en bergruimten en varkenshokken". Dit is de omschrijving van het gebouw op de bouwtekening uit 1932 van de hand van de ontwerper, gemeentearchitect M.B. van Dorth. De behoefte aan een werkruimte op het terrein van het ziekenhuis paste binnen de nieuwe opvattingen over de zorg van geestelijk zieke patiënten, die al vanaf de laatste decennia van de vorige eeuw veel veranderingen in de gezondheidszorg hadden veroorzaakt. Gedacht werd dat de zogenaamde "arbeidstherapie" het genezingsproces zou bevorderen. De patiënten moest niet meer op een kamer worden opgesloten, maar zij moesten ook actief zijn en arbeid werd gezien als onderdeel van hun therapie-activiteiten. De schuur ligt ten westen van het terrein, ten noorden van de Harlingerweg en tegenwoordig buiten het huidige ziekenhuis-terrein, op een vrij geïsoleerde open plek. De voorgevel is naar het oosten gericht. Ten zuiden van de schuur bevindt zich de theekoepel. De schuur is gebouwd in een bouwstijl waarbij elementen van de Amsterdamse School en van de Interbellum-architectuur zijn toegepast. Het grote rieten dak en het gebruikte bouwmateriaal passen bij het landschap van het Friese platteland en bij de functie van het gebouw. De schuur is nu eigendom van de gemeente, heeft niet meer de oorspronkelijke functie en wordt aan derden verhuurd.
Het INTERIEUR is volledig gewijzigd en komt niet in aanmerking voor bescherming.
Omschrijving
De schuur heeft een rechthoekige plattegrond en wordt gedekt door een rieten schilddak met wolfseind en rietvorsten op de nok. De schuur is één bouwlaag hoog en heeft een hoge zolderruimte onder het grote rieten dak. De voor de gevels gebruikte bouwmaterialen zijn baksteen en hout. De gevels zijn tot de onderdorpel van de vensterpartijen in bruine bakstenen opgetrokken. De lintvoegen zijn verdiept, de stootvoegen opgevuld. Vanaf deze hoogte zijn de bakstenen tot onder het rieten dak beschoten met gepotdekselde houten delen.
De voorgevel en de achtergevel zijn gelijk. In het midden bevindt zich een brede houten inrijdeur, waaraan links en rechts twee vensterstroken zijn toegevoegd, in de vorm van horizontale zijlichten. De stroken zijn vijfdelig en ieder deelvenster bestaat uit drie lichten. Rechts zijn drie van de vijf vensters draaivensters. In de top, onder het wolfseind van het rieten dak, is een strook van vier horizontaal gelegen kruisvensters geplaatst. De twee middelste zijn valvensters.
De zuid- en noordgevel zijn in bakstenen opgetrokken tot aan de onderdorpel van de horizontale vensterpartijen en voorzien van een driedelig venster met een drieruitsvenster, waarvan één een draaivenster is. Dit venster is half op de bakstenen muur geplaatst, half tegen de houten delen. Rechts ervan, onder het doorgetrokken rieten dak, is een horizontale vensterpartij, die bestaat uit twee rijen ramen met kruisroedeverdeling. De bovenste rij bestaat uit valvensters. Boven dit doorgetrokken dakdeel bevindt zich een lage dakkapel met een vensterpartij van zes lage, horizontaal gelegen drieruitsvensters. Rechts hiervan is een houten inrijdeur met ernaast, deels op de houten delen, een horizontale vensterpartij. Deze bestaat uit acht horizontaal gelegen zesruitsvensters, waarvan vijf draairamen.
Waardering
De landbouwschuur, horend bij het complex van het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker aan de Burgemeester J. Dijkstraweg te Franeker, is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang:
- als bijzondere uitdrukking van een culturele en maatschappelijke ontwikkeling;
- als bijzondere uitdrukking van de ontwikkelingen die al vanaf de laatste decennia voor de eeuwwisseling binnen de gezondheidszorg hebben plaatsvonden, in het bijzonder met betrekking tot de zorg voor geestelijk zieken;
- voor de geschiedenis van de architectuur;
- voor het oeuvre van de architect;
- vanwege het bijzondere materiaalgebruik en de ornamentiek;
- vanwege de esthetische kwaliteit van het ontwerp;
- als essentieel onderdeel van een groter geheel dat cultuurhistorisch en architectuurhistorisch van nationaal belang is;
- vanwege de situering, verbonden met de hierboven genoemde veranderde opvattingen over de zorg voor geestelijk zieken;
- vanwege de architectonische gaafheid van het exterieur;
- in relatie tot de structurele gaafheid van het complex en de landschappelijke omgeving;
- vanwege de oorspronkelijk zeldzame functie.
Monumenten.nl maakt u wegwijs in monumentenland
Alles over monumenten onder één dak.
Een monument kopen, onderhouden of verduurzamen? Hier vindt u alle informatie, inspiratie en praktische tips.
Locatie
Inleiding
Complex van het PSYCHIATRISCH ZIEKENHUIS FRANEKER met bijbehorend WANDELPARK, gerealiseerd als uitbreiding van het Geneeskundige Gesticht, dat in het centrum van de stad was gevestigd. Het Gesticht was gehuisvest in het oude Academiegebouw, dat sinds 1843 zijn functie had verloren. In 1849 werden de eerste plannen gemaakt om het oude Academiegebouw in te richten als "gesticht voor behoeftige krankzinnigen", hetgeen in 1851 werkelijkheid werd. Begin 20ste eeuw werden nieuwe opvattingen geuit over de zorg voor psychiatrische patiënten, waarbij het belang van een rustige, stille, parkachtige omgeving en van arbeidstherapie sterk werden benadrukt. Ook in Franeker werden de nieuwe opvattingen beaamd. Dit maakte een uitbreiding van het gesticht buiten de stadsgrenzen noodzakelijk en was aanleiding tot de aanleg van het complex van het Psychiatrisch Ziekenhuis op de locatie "Groot Lankum". Het complex ligt op een groot terrein ten westen van de stad, aan de buitenkant van de rondweg; aanvankelijk was het terrein dat eigendom was van het Ziekenhuis groter dan nu het geval is. Delen ervan zijn nu gemeente-eigendom. Het terrein wordt aan de oostzijde begrensd door de rondweg, aan de westzijde door het Filosofenpad, aan de zuidzijde door de Harlingerweg en aan de noordzijde door de S. Helfrichstraat en de nieuwbouwwijk 't War. Langs en parallel aan de Harlingerweg ligt een strook grond die bij het terrein van het ziekenhuis hoort. De strook strekt zich uit in oostelijke richting. Op het terrein zijn de verschillende gebouwen -inclusief de nieuwere bouwwerken- verspreid gerangschikt. De hoofdingang bevond zich oorspronkelijk aan de Harlingerweg: vanaf hier ligt de laan die naar het hoofdgebouw "Groot Lankum" leidt. Aan de linkerzijde van de laan bevindt zich de voormalige artsenwoning "Huize Griend", nu een patiëntenverblijf. De laan loopt langs de noordzijde van het hoofdgebouw, tot aan de plaats waar het (inmiddels afgebrande) theehuis ten westen van het hoofdgebouw heeft gestaan, waar zij in het padenbeloop van de tuin overgaat. Het hele terrein is 'parkachtig' aangelegd, met bomen, struiken en vijvers. Het WANDELPARK voor de verpleegden, dat rondom het hoofdgebouw is aangelegd, dateert uit de jaren dertig.
Voor rijksbescherming komen in aanmerking, gezien vanaf de voormalige hoofdingang aan de Harlingerweg:
- het ABRI-gebouw met ingangsmuur (1932),
- het hoofdgebouw "Groot Lankum" (1928-1930) met wandelpark,
- de woning voor de geneesheer-directeur "Huize Griend" (1932),
- de voormalige landbouwschuur (1931-1932),
- de theekoepel (ca 1870).
De landbouwschuur en de theekoepel liggen op het westelijke uiteinde van het terrein.
De eerste steen voor de Buitenafdeling van het Gesticht werd op 17 oktober 1928 gelegd door de Commissaris der Koningin in Friesland, Baron Van Harinxma Thoe Sloten. Op 24 oktober 1930 werd het nieuwe gebouw officieel geopend. Het oude complex in de binnenstad werd daarbij niet verlaten. In de loop der tijd zijn nieuwe aankopen gedaan in de stad, mede vanwege de vernieuwde opvattingen over de verpleging van patiënten in kleinere leefgemeenschappen. Het hoofdgebouw van Groot Lankum kwam tot stand naar ontwerp van E. & Th.R. Knevel uit Ermelo in een Zakelijke Expressionistische trant. Ingangspartij en Abri zijn in 1932 gebouwd naar ontwerp van de toenmalige gemeentearchitect, M.B. van Dorth. Van diens hand zijn ook de woning voor de geneesheer-directeur "Huize Griend" (1932) en de landbouwschuur (1931-1932). De theekoepel is van vroegere datum, rond 1860, en is waarschijnlijk door het Gesticht aangekocht en op het terrein geplaatst. De overige op het terrein voorkomende gebouwen vallen buiten de bescherming van rijkswege wegens teveel wijzigingen danwel te geringe monumentale kwaliteit.
Van de INTERIEURS komt alléén het interieur van de woning van de geneesheer-directeur "Huize Griend" in aanmerking voor de bescherming van rijkswege.
Waardering
Het complex van het Psychiatrisch Ziekenhuis Franeker met bijbehorend wandelpark te Franeker is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang:
- als bijzondere uitdrukking van een culturele en maatschappelijke ontwikkeling;
- als bijzondere uitdrukking van de ontwikkelingen die al vanaf de laatste decennia voor de eeuwwisseling binnen de gezondheidszorg hebben plaatsvonden, in het bijzonder met betrekking tot de zorg voor geestelijk zieken;
- als bijzondere uitdrukking van een typologische ontwikkeling;
- voor de geschiedenis van de architectuur;
- voor het oeuvre van de verschillende bouwmeesters;
- vanwege de esthetische kwaliteit van het ontwerp van de verschillende complexonderdelen;
- vanwege de situering, verbonden met de verandering van opvattingen binnen de gezondheidszorg;
- vanwege de wijze van inrichting van het complex en zijn voorzieningen;
- vanwege de architectonische gaafheid van het aanzien van het hele complex en de complexonderdelen;
- vanwege de architectonische gaafheid van het interieur van het complexonderdeel "Huize Griend";
- vanwege de hoogwaardige architectonische kwaliteit van de samenstellende onderdelen;
- in relatie tot de visuele gaafheid van de landschappelijke omgeving;
- vanwege de typologische en functionele zeldzaamheid op provinciaal niveau.
Eigenschappen
| Functie | Hoofdcategorie | Subcategorie | Functietype | Is hoofdfunctie |
|---|---|---|---|---|
| Landbouwschuur | Boerderijen, molens en bedrijven | Boerderij (M) | oorspronkelijke functie | Ja |
| Straat | Getal | Achtervoegsel | Postcode | Plaats | Locatie | Situatie | Is hoofdadres |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Harlingerweg | 80 | C | 8801 PD | Franeker | – | – | Ja |
| Kadastraal perceel | Kadastrale sectie | Kadastraal object | Appartement | Kadastrale gemeente |
|---|---|---|---|---|
| – | XX | 13 | – | Franeker |
| Start | Eind | Notitie | Beschrijving |
|---|---|---|---|
| 1931 | 1932 | – | vervaardiging |