De 10 meest gestelde vragen over gemeentelijke monumenten
Wat betekent een gemeentelijke monumentenstatus voor de eigenaar van het pand? Wat mag wel en wat mag niet? En hoe zit het met de financiën? Kunnen eigenaren van een gemeentelijk monument een beroep doen op subsidie? Er leven nogal wat vragen rondom die gemeentelijke monumenten. Tijd voor een gesprek met een deskundige op dat gebied!
We spreken met Marjolein Dik. Zij werkt bij Erfgoed Zeeland als adviseur cultuurhistorie en monumenten. ‘Ik ben vooral werkzaam voor Zeeuwse gemeenten op het gebied van gebouwd erfgoed,’ vertelt ze. ‘Gemeenten vliegen voor projecten tijdelijk deskundigen in van Erfgoed Zeeland, bijvoorbeeld voor het opstellen van een kerkenvisie, erfgoedvisie of voor een inventarisatie van waardevolle panden.’
Stads- en dorpsgezichten belangrijk voor het toerisme
‘Ik zie ook dat veel gemeenten nu beginnen met het inventariseren. Dat heeft denk ik te maken met het besef dat bepaald erfgoed verloren gaat, wanneer je het niet beschermt. Ook realiseren steeds meer bestuurders en beleidsmakers zich dat een beschermd stads- of dorpsgezicht door middel van toerisme kan bijdragen aan de lokale economie. En een andere belangrijke drijfveer voor gemeenten is de overgang naar de Omgevingswet. Dat levert vragen op over de wijze van bescherming van het erfgoed. Enkele gemeenten hebben bijvoorbeeld in bestemmingsplan een mate van bescherming bij panden opgelegd. Maar gemeenten willen zeker weten dat waardevolle panden ook binnen de nieuwe wet beschermd worden en overwegen daarom steeds vaker gemeentelijke monumenten aan te wijzen.’
Er is steeds vaker sprake van participatie
#1 Hoe begint zo’n aanwijzing van een pand tot gemeentelijk monument?
‘Een gemeente moet eerst een erfgoedverordening opstellen. Deze verordening stelt de gemeente in staat om cultuurhistorische en architectuurhistorische waarden te beschermen door middel van een aanwijzing als gemeentelijk monument. Bij een inventarisatie en aanwijzingsprocedure is steeds vaker sprake van participatie van inwoners. De inwoners kunnen meedenken over wat zij de moeite van het behouden waard vinden. Zo weet ik van een gemeente die een fotowedstrijd organiseerde, om mensen op die manier zichtbaar te laten maken wat hen aansprak in hun woonomgeving. Ook lokale heemkundige kringen leveren steeds vaker input.’
#2 Eerst wordt er dus een erfgoedverordening opgesteld en pas daarna volgt de inventarisatie, eventueel op basis van een erfgoedvisie waarin een gemeente bepaalt wat zij onder erfgoed verstaan en waarom het behouden moet worden?
‘Precies. Een erfgoedverordening is voldoende. Een erfgoedvisie bestrijkt doorgaans het gehele erfgoeddomein waarvan de bescherming en aanwijzing tot gemeentelijk monument maar een deel is. Wij krijgen dan de opdracht om bijvoorbeeld een gemeentelijke monumentenlijst. Wij beginnen dan met een inventarisatie. Per pand verzamelen wij informatie over de geschiedenis, de cultuurhistorische waarde, de zeldzaamheid, de omgeving, bepaalde architectonische elementen en als het kan ook over het interieur. Op basis van een puntentelling komen we per pand tot een waardering. En daarna kunnen we een gemeente aanbevelingen doen over welke panden meer bescherming nodig hebben.’
Gemeenten gaan vaak in overleg met eigenaren over een aanwijzing
#3 Hebben eigenaren nog iets te zeggen over zo’n aanwijzing?
‘Ja, gemeenten gaan vaak in overleg met eigenaren over een aanwijzing. Het voeren van het gesprek en het blijven communiceren met de pandeigenaren is iets wat wij altijd aanraden met het oog op transparantie en draagvlak. Verder zitten er in een aanwijzingsprocedure natuurlijk ook formele momenten, waarop een eigenaar een zienswijze in kan dienen. Veel gemeenten houden vooraf ook wel een informatiebijeenkomst, waar ze hun voornemens rondom het aanwijzen van gemeentelijk monumenten al aankondigen.’
#4 Hoe reageren eigenaren op die gemeentelijke monumentenstatus?
‘Dat is verschillend. Sommige eigenaren zijn er enthousiast over en ze zijn blij met de erkenning voor hun pand. Anderen hebben er niet meteen een mening over, maar als ze lezen wat er in de beschrijving aan bijzonderheden over hun pand staat, worden ze toch enthousiast. En weer anderen zijn sceptisch en terughoudend, vooral vanwege de angst dat die status hen vooral belemmeringen zal opleveren. De ervaring leert dat gemeenten toch vooral die panden aanwijzen, waar ook echt draagvlak voor is.’
#5 Maar is ‘bang zijn’ voor de gevolgen van de status een goede reden?
‘Ik ben bang,’ wordt niet als een juridisch geldige reden gezien. Als een bedrijf in zijn bedrijfsvoering wordt gehinderd door de monumentenstatus, dan kan dat wel een geldige reden zijn. Met een aanwijzing leg je natuurlijk een belemmering op aan zo’n pand omdat voor wijzigingen aan het monument een vergunning moet worden aangevraagd. Daar zijn gemeenten zich echt wel van bewust, daarom stellen ze er vaak ook wel wat tegenover. De ene gemeente vergoedt de leges voor een vergunningaanvraag bijvoorbeeld. Of er komt een subsidiemogelijkheid voor het onderhoud. Ook zijn er gemeenten die de inspectie van de Monumentenwacht vergoeden.’
#6 Wat mag je wel en wat mag je niet met een gemeentelijk monument?
‘In de monumentbeschrijving wordt een omschrijving van het pand gegeven waarin de waardevolle elementen staan benoemd. Dat proberen we zo allesomvattend mogelijk te maken. De beschrijving gaat sowieso over de buitenkant, soms alleen dat deel dat vanaf de openbare weg zichtbaar is. De monumentbeschrijving is er om het pand te identificeren en te waarderen. Het interieur blijft daarbij nog weleens onderbelicht. De bescherming van elementen die niet expliciet beschreven staan, is vaak onderwerp van discussie. Een Bruynzeelkeuken van vijf jaar geleden is natuurlijk niet per se beschermd. Maar als die keuken op een 16e -eeuwse vloer staat, moeten er wel afspraken over komen. Vaste elementen zoals muren, plafonds en vloeren zijn sowieso beschermd.’
Aanpassingen aan het pand kunnen helpen bij het behoud
#7 Is het nu zo dat wijzigingen vrijwel niet meer mogelijk zijn?
‘Die conclusie kun je niet trekken. Er is heel veel mogelijk, ook omdat ambtenaren wel zien dat aanpassingen aan het pand kunnen helpen bij het behoud van het pand voor de toekomst. Daarom is het belangrijk om als eigenaar met de gemeente in gesprek te gaan. Als je wat wilt wijzigen, buiten of binnen, is het raadzaam om gebruik te maken van de mogelijkheid om vooroverleg te voeren met de gemeente. Dan weet je als eigenaar meteen of de vergunningaanvraag kansrijk is.’
#8 Moet ik ook een vergunning aanvragen als ik de kozijnen wil schilderen?
‘Onderhoud is doorgaans niet vergunning plichtig, zeker niet wanneer je een kleine reparatie uitvoert of bij een schilderbeurt in dezelfde kleurstelling blijft. Gemeenten zijn er niet op uit om alles te dicteren. Maar wanneer bijvoorbeeld een groot deel van de kozijnen vervangen moet worden, dan moet je weer wel een vergunning aanvragen. En als je subsidie aanvraagt voor het onderhouden van je schilderwerk, dan moet dat ook weleens volgens bepaalde regels of voorwaarden.’
Gemeenten bepalen zelf het beleid ten aanzien van verduurzaming van gemeentelijke monumenten
#9 Hoe zit het met verduurzamen van gemeentelijke monumenten?
‘Gemeenten bepalen zelf het beleid ten aanzien van verduurzaming van gemeentelijke monumenten. Sommige gemeenten volgen bijvoorbeeld voor het plaatsen van zonnepanelen de regels die ook voor rijksmonumenten gelden. Andere gemeenten voegen daar nog beperkingen of voorwaarden aan toe die plaatsing mogelijk maken, zoals dat het legplan netjes moet zijn en dat de kleurstelling van de panelen overeenkomt met dat van het dakvlak. Erfgoedadviseurs houden de landelijke tendensen goed in beeld, zodat ze gemeenten ook goed kunnen informeren over hoe elders met verduurzaming wordt omgegaan.’
#10 Kunnen eigenaren van een gemeentelijk monument een beroep doen op dezelfde subsidies als rijksmonumenteigenaren?
‘Nee, helaas niet. Maar er zijn gelukkig andere mogelijkheden! Voor eigenaren van een gemeentelijk of provinciaal monument is het slim om de postcodecheck’ te doen. Daar vind je precies welke regelingen voor jouw monument van toepassing zijn. Je ziet dan of de gemeente subsidieregelingen voor gemeentelijke monumenten heeft. Ook zijn er bijvoorbeeld mogelijkheden voor laagrentende leningen. En er zijn regionale cultuurfondsen, die financieringsmogelijkheden bieden voor onderhoud, herbestemming of verduurzaming van zowel rijks- als gemeentelijke monumenten. In enkele gevallen zijn de regelingen ook aan te vragen door eigenaren van beeldbepalende panden. Het Restauratiefonds werkt hiervoor samen met gemeenten, provincies en andere partijen.’
Meer info over het financieren van onderhouden en verduurzamen van een monument
Er zijn in verschillende provincies fondsen waar ook eigenaren van een gemeentelijk monument een beroep op kunnen doen. Doe daarvoor de postcodecheck.
